ص:2

ص:3

مؤسسه مذکور دیدار کوتاهی داشتیم، از کار و پشتکار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسینم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بیشتر و توفیق افزونی برایشان خواستارم. به امید آنکه در مراحل غیرتفسیری هم از معارف اسلامی درهای وسیعی برویشان گشاده شود.

آمین رب العالمین .

21 ربیع الثانی 1425

21 خرداد 1383

ابوالقاسم خزعلی

ص:6

برهند ولی نمی توانند ، قرآن کریم درباره گرفتاران آتش دوزخ می فرماید :

شادی و آرامش (7)

وَ رَضُوا بِالْحَیوةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَ نُّوا بِها ... : این ها به دنیا بسنده کرده اند و راضی و مطمئن شده اند . (1)

وَ مَاالْحَیوةُ الدُّنْیا اِلاّ مَتاعُ الْغُروُرِ: دنیا متاع فریب است و انسان را می فریبد(2)

ذلِکَ بِاَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ : اگر غریق به فریبگاه تکیه کند ، قطعا نمی آرامد و اینکه مردان الهی مطمئنند ، برای آن است که به حق متکی اند و حق ، ثابت مطلق است .(3)

ص:8

آنچه ماندنی است باید مطلوب و محبوب ما باشد ، قرآن کریم می فرماید :

اَلاآ اِنَّ اَوْلِیآءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ : اولیای الهی نه ترسی دارند و نه محزون می شوند .(1)

چون چیزی که محبوب آنهاست ، از بین رفتنی نیست و چیزی که از بین رفتنی است ، محبوبشان نیست .

انسان از دو راه آسیب می بیند: یا به خاطر ازدست دادن چیزی که در گذشته داشته، یا احتمال از دست دادن چیزی در آینده ، او را نگران می کند ، ولی انسان مؤمن ، نه غم گذشته دارد و نه اندوه آینده او را مشغول می سازد ؛ مَنْ امَنَ بِاللّهِ

ص:9

وَالْیَوْمِ الاْخِرِ وَ عَمِلَ صلِحا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ .(1)

این نوشتار که حاصل تحقیق سه نفر از قرآن پژوهان عزیز بنام آقایان حسن محبّی و محمّدالهی و خانم لیلاحمداللهی می باشدبه ابعادمختلف موضوع پرداخته و راه کارهای مناسبی را با استمداد از آیات نورانی قرآن کریم و روایات نقل شده از معصومین علیهم السلام ارائه می دهد. امیدوارم این قبیل تلاش های قرآنی ذخیره عالم قبر و آخرت همگی باشد.

دکتر محمد بیستونی

رئیس هیئت مدیره مؤسسه قرآنی تفسیر جوان

24 آذرماه 83

مصادف با سالروز ولادت کریمه اهل بیت فاطمه معصومه علیهاالسلام

ص:10

لازم ، برای تجدید نشاط و کاستن از یکنواختی زندگی بسیار مؤثر است .

علی علیه السلام می فرماید : «اِنَّ هذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَما تَمَلُّ الاَْبْدانُ فَابْتَغُوا لَها طَرائِفَ الْحِکْمةِ : این دل ها همانند بدن ها خسته و افسرده می شوند و نیاز به استراحت دارند ، در این حال ، نکته های زیبا و نشاط انگیز برای آنها انتخاب کنید .(1)

و در روایتی دیگر می فرماید :

«لِلْمُؤْمِنِ ثَلاثُ ساعاتٍ : فَساعَةٌ یُناجی فیها رَبَّهُ وَ ساعَةٌ یَرُمُّ مَعاشَهُ وَ ساعَةٌ یُخَلّی بَیْنَ نَفْسِه وَ بَیْنَ لَذَّتِها فیما یَحِلُّ وَ یَجْمِلُ : لازم است بر مؤمن شبانه روزش را به سه قسمت تقسیم کند : قسمتی را برای راز و نیاز با خدا ، قسمتی برای امرار معاش و تأمین زندگی و قسمتی هم برای بهره برداری از لذّت های

ص:12

حلال و نیکو .(1)

امام رضا علیه السلام فرمود : «اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کنید : بخشی را برای عبادت ، بخشی را برای کار و فعالیت برای تأمین زندگی ، بخشی را برای معاشرت و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیوبتان واقف سازند و بخشی را به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و نشاط ساعت تفریح و شادی ، نیرو و توان انجام وظایف دیگر خود را تأمین نمایید» (2)

اثر مسرّت باطنی انسان آشکار می گردد و انسان برای لحظه ای از قید غم ها آزاد می شود . آرامش ، احساس مثبتی است که از حسّ رضایتمندی و پیروزی به دست می آید (1) و اضطراب نقطه مقابل حالت مذکور است .

می افزاید و تنها بر پروردگار خویش اعتماد می کنند .(1)

این آیه به وصف ایمان آوردگان پرداخته و می فرماید:

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ اِذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ

ایمان آوردگان راستین تنها کسانی هستند که چون نام و یاد خدا به میان آورده شود دل هایشان ترسان گردد و از عدالت و دادگری و حسابرسی و کیفر و قدرت او بترسند و هرگاه آیات او بر آنان تلاوت گردد و از نعمت ها و فزون بخشی ها واحسانها و بخشایش و پاداش پرشکوه وی یاد شود به آرامش خاطر پرکشند و بر ایمانشان بیفزاید؛ درست همانگونه که می فرماید: «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ».(2)آگاه باش که با یاد و نام بلند خدا، دل ها و قلب ها به ساحل آرامش می رسد.

ص:15

با این بیان آن گونه که برخی پنداشته اند، میان این دو آیه ناسازگاری نیست؛ چرا که ترس ازخدا به مفهوم ترس از کیفراوست و اطمینان و آرامش دل، در پرتو یاد نمودن بخشایش و مهر اوست؛ و این دو با هم سازگارند.

نکته دیگر این که ایمان آوردگان هنگامی که به یاد نعمت ها و آمرزش خدا می افتند، با حسن ظنّ به او، آرامش خاطر می یابند و زمانی که به یاد گناهان خویش می افتند ناراحت و پریشان خاطر می شوند . به هرحال واژه «وَجَل» به مفهوم ترسی است که با اندوه همراه است .

وَ اِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ ایاتُهُ زادَتْهُمْ ایمانًا

و هنگامی که قرآن بر آنان تلاوت گردد بر یقین و ایمانشان می افزاید.

به باور «ابن عبّاس» منظور این است که بر ایمان و باور آنان نسبت به آیاتی که به تدریج از سوی خدا فرود می آید، می افزاید .

ص:16

وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ : اینان در فراز و نشیب های زندگی به خدا اعتماد می کنند و کارشان را به او وامی گذارند . به باور پاره ای، آنان به خدا امید می بندند که پاداش آنان را می دهد.

اَلَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ.

همانان که نماز [وراه رسم آزادمنشانه آن] رابرپامی دارند و ازآنچه روزی آنان ساخته ایم [در راه شایسته] انفاق می کنند .(1)

این یاد آوری از نماز و زکات و رعایت آن دو، نشانگر احترام به حقوق خدا و خلق خداست و بدان دلیل است که مردم در انجام شایسته و بایسته آنها دقّت بیشتری داشته باشند.

ص:17

اُولآئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَریمٌ.

[آری] آن ایمان آوردگان راستین اینانند. برای آنان در پیشگاه پروردگارشان درجاتی [پرفراز] و آمرزش و روزی ارزشمندی خواهد بود . (1)

برخی گفته اند منظور این است که اینان در بهشت پرطراوت و زیبا دارای مقامات و درجات والایی هستند وخدای پرمهر آنان را از آمرزش و رزقی بزرگ و همیشگی بهره ور خواهد ساخت. گفتنی است که آن گروه از دانشورانی که به باور شان ایمان قابل فزونی و کاستی است و نیز کارهایی که به وسیله اعضا و اندامها انجام می شود جز ایمان است، به این گونه آیات استدلال می کنند. به باور اینان، از این آیات چنین دریافت می گردد که تنها کسانی دارای ایمان واقعی هستندکه به این ویژگیها آراسته

1 4 / انفال.

(18) شادی و آرامش

ص:18

باشند. با این بیان اگر کسی با یاد خدا دلش ترسان نگردد و باشنیدن آیات او ایمانش افزون نشود و از انجام شایسته نماز و برپاداشتن راه و رسم آن بهره ور نباشد و حقوق مالی خویش یا زکات را نپردازد و برخدای یکتا توکّل و اعتماد نکند و... چنین کسی از نعمت ایمان بی بهره است. امّا پاسخ این است که این ویژگیها و اوصاف از آنِ ایمان آوردگان برجسته و ممتاز است نه همه ایمان آوردگان. با این بیان ممکن است مردم باایمان از نظر ایمان و باور باهم یکسان و از نظر عمل و فرمانبرداری از خدا متفاوت باشند، چرا که ترس قلبی یک امر واجبی نیست بلکه پسندیده و مستحب است و نماز و انفاق نیز شامل واجب و غیر واجب می گردد پس به نظر می رسد این آیات به ایمان آوردگان ممتاز و برجسته نظر دارند و نه همه مؤمنان. و این آیات نشانگر این مفهوم و معنی نیستند که هرکسی از نظر ایمان و عمل در مرحله ای فروتر از اینان باشد از ایمان آوردگان نیست.

شادی و آرامش (19)

ص:19

«ابن عبّاس» می گوید: از این آیات دریافت می گردد که کُفرگرایان از آفریدگار هستی ترس و هراسی ندارند و از این صفات و خصوصیات بی بهره اند.(1)

«خَوْف»: بسان دو واژه «فَزَع» و «جَزَع» همانند وهم معنا هستندو از ترس و اضطراب درونی از رویدادن رویدادی ناگوار خبر می دهند. با این بیان خوف به مفهوم دلهره، ترس و احساس نا امنی است که در برابر آن، آرامش خاطر و امنیّت است.

«حُزْن»: به مفهوم اوج اندوه در برابر شادمانی است. این واژه دراصل از ریشه «حَزْن» که به معنای زمین سخت است ، برگرفته شده است .

این آیه روشنگری می کند که امنیّت و آرامش در این سراوسرای آخرت تنها در گرو ایمانِ آگاهانه و خالصانه و پرواپیشگی است و بر این اساس است که آن مردم شایسته کرداری که بر فرمان خدا دل می سپارند و براساس مقررات او زندگی می کنند، خدا آنان را دوست می دارد و در روز رستاخیز نیز نه بیمی از کیفر دارند و نه اندوهگین خواهند شد.

و از دیدگاه چهارمین امام نور امام سجاد علیه السلام منظور ازدوستان خدا کسانی هستند که مقررات او رااحترام گذارند و به فرمان پیامبرش عمل کنند، از آنچه خدا تحریم فرموده است بپرهیزند و در این سرای زود گذر و فناپذیر پارسایی پیشه سازند و به پاداش پرشکوه خدا مشتاق باشند، روزی حلال و پاکیزه را در زندگی بجویند و هزینه

ص:21

کنند و نظرشان از به دست آوردن ثروت و امکانات، فخر فروشی و روی هم انباشتن آنهانباشد و حقوق آن رابپردازند. چنین کسانی همانها هستند که خداوند آن چه را کسب کرده اند برای آن ها مبارک و پر تداوم می گرداند و به خاطر آن چه که برای آخرتشان پیش می فرستند به آن ها پاداش می دهد .

«اِنَّهُمُ الَّذینَ اَدَّوا فَرائِضَ اللّهِ وَاَخَذُوا بِسُنَنِ رَسُولِ اللّهِ، وَتَورَّعُوا عَنْ مَحارِمِ اللّهِ، وَ زَهَدُوا فی عاجِلِ هذِهِ الدُّنْیا، وَرَغِبُوا فیما عِنْدَ اللّهِ وَ اکْتَسَبُوا الطَّیِّبِ مِنْ رِزْقِ اللّهِ لِمَعاشِهِمْ، لایُریدُونَ بِهِ التَّفاخُرَ وَالتَّکاثُرَ ثُمَّ أَنْفَقُوهُ فیما یَلْزَمُهُمْ مِنْ حُقُوقٍ فَاُولئِکَ الَّذینَ یُبارِکُ اللّهُ لَهُم فیمَا اکْتَسَبُوا وَ یُثابُونَ عَلی ما قَدَّمُوا مِنْهُ لآِخِرَتِهِم.»(1)

ص:22

اَلَّذینَ امَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ : همان کسانی که ایمان آورده و پروای خدا پیشه ساخته بودند.(1)

لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیوةِ الدُّنْیا وَفِی الاْخِرَةِ لاتَبْدیلَ لِکَلِماتِ اللّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ : برای آنان در زندگی دنیا و در سرای آخرت نوید[رستگاری و پاداش پرشکوه [است. برای وعده های خدا [تخلّف پذیری و] تبدیلی نیست، [و[ این است آن کامیابی پرشکوه.(2)

«بُشْری»: به مفهوم بشارت و نویدی است که آثار شادی و شادمانی را در چهره آشکار می سازد.

ص:23

گرامی صلی الله علیه و آله روایت شده است.

و از حضرت صادق علیه السلام آورده اند که به یکی از بندگان خدا فرمود: «یا عُقْبَةَ! لایَقْبَلُ اللّهُ مِنَ الْعِبادِ یَوْمَ الْقِیامَةِ إلاّ هذَا الدّینَ الَّذی أَنتُم عَلَیْهِ وَ...»(1)

هان ای عقبه! خدا در روزرستاخیز از بندگان خود جز همین دین و آیینی که شما بر آن هستید نخواهد پذیرفت و چیزی میان یکی از شما و میان دیدن آنچه دیدگانش را روشن سازد جز آنکه نفس او به گلوگاه رسد فاصله ای نیست. آنگاه فرمود: این واقعیت در کتاب خدا نیز آمده است و از پی آن به تلاوت این آیه پرداخت که: لَهُمُ الْبُشْریفِی الْحَیوةِ الدُّنْیا...

و پاره ای نیزآورده اندکه: برای انسان باایمان دری ازقبرش به سوی بهشت پرطراوت

ص:25

و زیبا گشوده می شود و پیش از آنکه او وارد بهشت گردد، آنچه را برایش آماده شده است به چشم خود می نگرد.

لا تَبْدیلَ لِکَلِماتِ اللّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ.(1)

(26) شادی و آرامش

الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ

همان کسانی که پس از بازگشت از بیراهه و گناه، به یکتایی خدا و صفات ویژه او ایمان آورده و رسالت و دعوت پیامبرش را با جان و دل می پذیرند و به کتاب و وحی و آنچه از سوی خدا فرود آمده است گردن می گذارند و دل هایشان به یاد خدا به ساحل آرامش می رسد و آرامش می یابد .

واژه «ذِکْر» به مفهوم پدید آمدن معنی برای نفس است و گاه به آگاهی و گفتاری که مفهوم و معنی را در برابر چشم باطن آشکار می سازد نیز گفته می شود. با این بیان، در این آیه خدا انسان باایمان را این گونه وصف می کند که با یاد خدا به آرامش قلب می رسد و در آیه دیگری می فرماید: ایمان آوردگان تنها آن کسانی هستند که چون خدا یاد شود دل هایشان بترسد... .

ص:27

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ اِذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ.(1)

در آیه مورد بحث منظور این است که انسان باایمان با یاد خدا و با نگرش بر نعمت های گوناگون و پاداش پرشکوه او به ساحل آرامش خاطر می رسد و در آنجا منظور این است که با یاد خدا و توجه به عدل و کیفر عادلانه او ترسان شده و خاطرش پریشان می گردد.

أَلا بِذِکْرِاللّهِ تَطْمَئِنُ الْقُلُوبُ : بهوش باشید که با یاد خداست که دل ها آرامش می یابد .

و بدین سان خدای فرزانه بندگانش را تشویق می کند که دل های طوفان زده خود را با یاد مهر و لطف و نعمت های بی کران و پاداش پرشکوه او آرامش بخشند؛ چرا که وعده خدا تخلف ناپذیر است و چیزی برای آرامش دل های نگران بهتر و

ص:28

آرام بخش تر از نویدهای خدا نیست.(1)

«سَکینَة»: این واژه از ماده «سُکُون» به مفهوم آرامش دل و اطمینان خاطر آمده است.

در ادامه آیه می فرماید: لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِم ثمره این آرامش ، افزایش ایمان و بالعکس می باشد .

وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ : و سپاهیان آسمان ها و زمین از آنِ خداست.

«ابن عباس» می گوید: و خدای توانا لشکریان آسمانها و زمین را که فرشتگان و پریان و انسان ها و شیطان ها و دیگر پدیده ها باشند، همه را تحت فرمان خود دارد و همه از آنِ او هستند و فرمانبردار او؛ به همین جهت اگر بخواهد شما را به وسیله آنان یاری می رساند.

در این فراز از آیه این نکته به روشنی آمده است که همه پدیده ها آفریده خدا و فرمانبردار اویند ؛ به همین جهت اگر بخواهد تا شرک گرایان و ظالمان و اصلاح ناپذیران را به کیفر گناهانشان نابود سازد، همه را به بوته هلاکت می سپارد و او از حال و روز آنان و نسل و تبارشان آگاه است و به خاطر دانش و

ص:31

حکمت خویش به آنان مهلت می دهد. ذات پاک و بی همتای او از روی ناتوانی و نیاز دستور جهاد بر ضد دشمنانش را صادر نکرده و از این زاویه مردم با ایمان را به پیکار کفر و بیداد فرمان نداده است، بلکه این فرمان به خاطر آن است که به جهادگرانِ پراخلاص راه حق و عدالت پاداشی شکوهبار ارزانی دارد.

لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَیُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَکَانَ ذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِیمًا

[آری، خدا نعمت آرامش را بر دل های مردم توحیدگرا فرود آورد] تا مردان و زنان با ایمان را در بوستان هایی [از بهشت] که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است، درآورد، در حالی که آنان در آنجا جاودانه خواهند بود و [خدا] بدی های آنان

ص:32

را ازآنهادورمی سازد؛ و این [فرجام شکوهبار] درپیشگاه خدا کامیابی بزرگی است. (1)

(32) شادی و آرامش

«فَوْز»: به پیروزی و نایل آمدن به نعمت ها و خیرات توأم با سلامت و امنیت گفته می شود. روشن است که آیه شریفه تقدیری دارد که این گونه است: هان ای پیامبر! ما این پیروزی نمایان را برایت روزی ساختیم تا خداوند گناهان امت و مردم ات را ببخشاید؛ و ما چنین کردیم تا مردم با ایمان را به بوستان های پرطراوت و زیبای بهشت که از زیرِ درختان آن جویبارها روان است درآوریم.

خَالِدِینَ فِیهَا آنان در آنجا جاودانه خواهند بود و نعمت های پربرکت بهشت برای آنان ماندگار و پایان ناپذیر خواهد بود.

وَیُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ

ص:33

و افزون برآنچه آمد،خدای فرزانه گناهان آنان را که در دنیامرتکب شده اند، همه را ازپرونده آنان می زداید و می پوشاند.

وَ کَانَ ذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِیمًا : و این پیروزی شکوهباری است که در نزد خدا ارزشمند است.(1)

و ( کار ) کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا وتثبیت ( ملکات انسانی در ) روح خود ، انفاق می کنند ،همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد و باران های درشت به آن برسد ( و از هوای آزاد و نور آفتاب ، به حدّ کافی بهره گیرد ) و میوه خود را دو چندان دهد ( که همیشه شاداب وباطراوت است ) و خداوند به آن چه انجام می دهید ، بینا است. (1)

« طَلَّ » به معنی باران دانه ریز است که گاه به صورت غبار به روی گیاهان می ریزد و گاه به شبنم نیز گفته می شود .

جمله « اِبْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ تَثْبیتا مِنْ اَنْفُسِهِم » انگیزه های انفاق صحیح و الهی را بیان می کند و آن ، دو چیز است ؛ « طلب خشنودی خدا » و « تقویت روح ایمان

ص:35

و ایجاد آرامش در دل و جان » . این جمله می گوید : انفاق کنندگان واقعی کسانی هستند که تنها به خاطر خشنودی خدا و پرورش فضایل و تثبیت این صفات در درون جان خود و همچنین پایان دادن به اضطراب و ناراحتی هایی که بر اثر احساس مسؤولیّت در برابر محرومان در وجدان آن ها پیدا می شود ، اقدام به انفاق می کنند ( بنابراین «مِن» در آیه به معنی "فی" خواهدبود). جمله « وَاللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ » هشداری است به همه کسانی که می خواهند عمل نیکی انجام دهند که مراقب باشند کوچک ترین آلودگی از نظر نیّت یا طرز کار پیدا نکنند ، زیرا خداوند کاملاً مراقب اعمال آن ها است. (1)

ص:36

( البته منظور از حرکت آن در نظر ما است که ناشی از حرکت زمین است ) موجب می شود که شما بتوانید برنامه های مختلف زندگی خود را تحت نظام و حساب درآورید .

شادی و آرامش (37)

تعبیر بالا از تعبیرهای بسیار زیبایی است که در این جا به کار رفته است ، زیرا تاریکی شب به پرده ضخیمی تشبیه شده که روشنایی سپیده دم آن را چاک زده ازهم می شکافد و این موضوع هم درباره صبح صادق تطبیق می کند و هم صبح کاذب ، زیرا کاذب به روشنایی کم رنگی گفته می شود که در آخر شب به صورت عمودی از مشرق در آسمان پاشیده می شود و همچون شکافی است که از طرف شرق به غرب در خیمه تاریک و سیاه شب پدید می آید و صبح صادق که بعد از آن طلوع می کند به شکل نوار سفید و درخشان و زیبایی است که در آغاز در پهنه افق مشرق آشکار می شود ، گویی چادر سیاه شب را از طرف پایین در امتداد شمال و جنوب شکافته و

ص:38

پیش می رود و تدریجا بالا آمده و سراسر آسمان را فرامی گیرد .

قرآن علاوه بر این که کرارا روی نعمت نور و ظلمت و شب و روز تکیه کرده ، دراین جا روی مسأله طلوع صبح تکیه می کند که یکی از نعمت های بزرگ پروردگار است زیرا می دانیم این پدیده آسمانی نتیجه وجود جوّ زمین ( یعنی قشر ضخیم هوا که دور تا دور این کره را پوشانیده ) می باشد ، اگر اطراف کره زمین همانند کره ماه جوّی وجودنداشت نه بین الطلوعین و فلق وجودداشت و نه سپیدی آغاز شب و شفق ، بلکه آفتاب همانند یک میهمان ناخوانده بدون هیچ مقدمه سر از افق مشرق برمی داشت و نور خیره کننده خود را در چشم هایی که به تاریکی شب عادت کرده بود فورا می پاشید و به هنگام غروب مانند یک مجرم فراری ، یک مرتبه از نظرها پنهان می شد و در یک لحظه تاریکی و ظلمت وحشتناکی همه جا را فرامی گرفت ، اما وجود جوّ زمین و فاصله ای که درمیان تاریکی شب و روشنایی روز به هنگام طلوع و

شادی و آرامش (39)

ص:39

غروب آفتاب قرار دارد ، انسان را تدریجا برای پذیراشدن هریک از این دو پدیده متضادّ آماده می سازد و انتقال از نور به ظلمت و از ظلمت به نور ، به صورت تدریجی و ملایم و کاملاً مطبوع و قابل تحمّل انجام می گردد ، بسیار دیده ایم هنگام شب در یک اطاق پر نور که در یک لحظه چراغ خاموش می شود چه حالت ناراحت کننده ای به همه دست می دهد و اگر این خاموشی ساعتی طول بکشد ، هنگامی که چراغ بدون مقدمه روشن می شود باز حالت ناراحتی تازه ای به همه دست می دهد ، نور خیره کننده چراغ چشم را می آزارد و برای دیدن اشیاء اطراف دچار زحمت می شویم و اگر این موضوع تکرار پیدا کند مسلما برای چشم زیان بخش خواهد بود ، شکافنده صبح این شکل را به صورت

ص:40

بسیار عالی برای بشر حل کرده است.(1)

ولی برای این که تصور نشود شکافتن صبح دلیل این است که تاریکی و ظلمت شب ، چیز نامطلوب و یا مُجازات و سلب نعمت است بلافاصله می فرماید : خداوند « شب را مایه آرامش قرار داد : وَ جَعَلَ الَّیْلَ سَکَنا » .

این موضوع مسلم است که انسان در برابر نور و روشنایی تمایل به تلاش و کوشش دارد ، جریان خون متوجه سطح بدن می شود و تمام سلول ها آماده فعّالیّت

می گردند و به همین دلیل خواب در برابر نور چندان آرام بخش نیست ولی هرقدر

ص:41

محیط تاریک بوده باشد خواب عمیق تر و آرامبخش تر است ، زیرا در تاریکی خون متوجه درون بدن می گردد و به طور کلی سلول ها دریک آرامی و استراحت فرومی روند ، به همین دلیل در جهان طبیعت نه تنها حیوانات بلکه گیاهان نیز به هنگام تاریکی شب به خواب فرومی روند و بانخستین اشعه صبح گاهان جنب و جوش و فعالیّت را شروع می کنند ، به عکس دنیای ماشینی که شب را تا بعد از نیمه بیدار می مانند و روز را تا مدت زیادی بعد از طلوع آفتاب درخواب فرومی روند و نشاط و سلامت خود را از دست می دهند.

در احادیثی که از طرق اهل بیت علیهم السلام وارد شده دستورهایی می خوانیم که همه با روح این مطلب سازگار است ، از جمله در نهج البلاغه از علی نقل شده که به یکی از دوستان خود دستور داد در آغاز شب هرگز به سیر خود ادامه مده زیرا خداوند شب را برای آرامش قرارداده است و آن را وقت اقامت نه کوچ کردن قرارداده در

ص:42

شب بدن خود را آرام بدار و استراحت کن(1)

(42) شادی و آرامش

در حدیثی که در کافی از امام باقر نقل شده می خوانیم : « تَزَوَّجْ بِاللَّیْلِ فَاِنَّهُ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَنا : مراسم ازدواج را در شب قرار ده زیرا شب مایه آرامش است » ( همان طور که ازدواج و آمیزش صحیح جنسی نیز آرام بخش است ) .(2)در کتاب کافی می خوانیم که امام علی بن الحسین به خدمت کاران دستور می داد که هرگز به هنگام شب و قبل از طلوع فجر حیوانات را ذبح نکنند و می فرمود : « اِنَّ اللّهَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَنا لِکُلِّ شَیْ ءٍ : خداوند شب را برای همه چیز مایه آرامش قرار داده است » .(3)

ص:43

بازسازی اعضای فرسوده ، تقویت روح و جسم ، تجدید نشاط انسان ، دفع هرگونه خستگی و ناراحتی و بالاخره آمادگی برای تجدید فعالیت می شود .

با این که یک سوم زندگی انسان را « خواب » فراگرفته و همیشه انسان با این مسأله مواجه بوده ، هنوز اسرار خواب به خوبی شناخته نشده است و حتی این که چه عاملی سبب می شود که در لحظه معینی بخشی از فعالیت های مغزی از کار بیفتد و سپس پلک چشم ها بر هم آمده و تمام اعضای تن در سکون و سکوت فرورود ، هنوز به درستی روشن نیست .

« خواب » نقش عظیمی در سلامت انسان دارد وبه همین دلیل روانپزشکان تلاش می کنند که خواب بیماران خود را به صورت عادی تنظیم کنند ، چراکه بدون آن تعادل روانی آن ممکن نیست .

افرادی که به صورت طبیعی نمی خوابند ، افرادی پژمرده ، عصبانی ،

ص:45

افسرده ، غمگین و ناراحتند و به عکس کسانی که از خواب معتدلی بهره مندند ، به هنگامی که بیدار می شوند ، نشاط و توان فوق العاده ای در خود می بینند .

مطالعه بعد از یک خواب آرام بخش، بسیار سریع پیش می رود و کارهای فکری و جسمی بعدازچنین خوابی همیشه قرین موفقیت است و این هاهمه بیانگر نقش پراهمیت خواب در زندگی انسان است .

البته آن چه درباره اهمیت خواب گفته شد، منظورازآن یک خواب متعادل و مناسب است وگرنه پرخوابی مانندپرخوری ازصفات زشت وموجب بیماری های مختلف است.

و عجیب این که مقدار خواب طبیعی برای انسان ها یکسان نیست و هیچ گونه حد معینی برای آن نمی توان در نظر گرفت و لذا هر کس باید با تجربه ، نیاز خویش را به خواب با توجه به میزان فعالیت های جسمی و روحی خود دریابد .

و عجیب تر این که به هنگام بروز حوادث سخت که انسان ناچار است مدت ها بیدار بماند،

ص:46

مقاومت انسان دربرابربی خوابی،موقتاافزایش می یابد،خواب ازسرانسان می پرد و گاه به حداقل لازم یعنی یک یادوساعت می رسدولی بسیاردیده شده که این کمبودبه هنگام عادی شدن اوضاع، جبران می گردد و جسم و روح انسان طلب خودرا از خواب بازمی ستاند.

وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباسا : و شب را پوششی ( برای شما ).(1)

پرده شب ، لباس و پوششی است بر اندام زمین و تمام موجودات زنده ای که روی آن زیست می کنند ، فعالیت های خسته کننده زندگی را به حکم اجبار تعطیل می کند و تاریکی را که مایه سکون و آرامش و استراحت است ، بر همه چیز مسلط می سازد ، تا اندام های فرسوده مرمت گردد و روح خسته تجدید نشاط کند ، چراکه خواب آرام جز در تاریکی میسر نیست .

ص:47

از این گذشته با فروافتادن پرده شب ، نور آفتاب برچیده می شود که اگر به طور مداوم بتابد ، تمام گیاهان و حیوانات را می سوزاند و زمین جای زندگی نخواهد بود . قابل توجه این که درقرآن مجید به بسیاری از موضوعات مهم ، یک بار قسم یاد شده ، در حالی که به « شب » ، 7 بار سوگند یاد شده است . و می دانیم سوگند به امور مهم یاد می شود و این خود نشانه اهمیت پرده ظلمت شب است .

آن ها که شب را با نور مصنوعی روشن می سازند و تمام شب را بیدارند و به جای آن روز را می خوابند ، افرادی رنجور و ناسالم و فاقد نشاط می باشند .

در روستاها که به عکس شهرها شب زود می خوابند و صبح زود برمی خیزند ، مردمی سالم تر زندگی می کنند . شب ، منافع جنبی نیز دارد چراکه سحرگاهانش بهترین وقت برای راز و نیاز به درگاه محبوب و عبادت و خودسازی و تربیت نفوس است ، همان گونه که قرآن مجید در توصیف پرهیزگاران می گوید : « وَ بِالاَْسْحارِ

ص:48

هُمْ یَسْتَغْفِروُن : آن ها در سحرگاهان استغفار می کنند » ( 18 / ذاریات ). (1)

کلمه « بُیُوت » جمع « بیت » به معنی اطاق یا خانه است و ماده « بیتوته » که این کلمه از آن گرفته شده است در اصل به معنی توقف شبانه می باشد و از آن جا که انسان از اطاق و خانه خود بیشتر برای آرامش در شب استفاده می کند ، کلمه « بیت » به آن اطلاق شده است .

همان گونه که در آغاز این سوره گفتیم یکی از نام های این سوره ، سوره نعمت ها است به خاطراین که به نعمت های گوناگون مادی ومعنوی پروردگارکه بالغ برپنجاه نعمت می شود در این سوره اشاره شده است، تا هم دلیلی برشناسایی ذات پاک او باشد و هم انگیزه ای بر شکر نعمتش .

و حقا نعمت مسکن از مهم ترین نعمت هایی است که تا آن نباشد ، بقیه گوارا نخواهد بود .

توجه به این نکته لازم است که قرآن نمی گوید : خانه شما را محل سکونتتان قرار

ص:50

داد بلکه با ذکر کلمه « مِنْ » که برای تبعیض است می گوید : قسمتی از خانه و اطاق های شما را محل سکونت قرارداد و این تعبیر کاملاً دقیقی است چرا که یک خانه کامل خانه ای است که دارای مرافق مختلف باشد از محل سکونت گرفته تا محل توقف مرکب و انبار برای ذخیره های لازم و سایر نیازمندی ها .

و به دنبال ذکرخانه های ثابت سخن از خانه های سیّاربه میان می آوردومی گوید:« خداوند برای شما ازپوست چهارپایان خانه هایی قرارداد: وَجَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِالاَْنْعامِ بُیُوتا» (1)

ص:51

« خانه هایی که بسیار سبک و کم وزن است و به هنگام کوچ کردن و موقع اقامت به آسانی آن را جابه جا می کنید : تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ اِقامَتِکُمْ » .

علاوه بر این از پشم ها و کرک ها و موهای این چهارپایان برای شما ، اثاث و متاع و وسایل مختلف زندگی تا زمان معینی قرارداد : « وَ مِنْ اَصْوافِها وَ اَوْبارِها وَ اَشْعارِها اَثاثا وَ مَتاعا اِلی حینٍ » .

می دانیم موهایی که بر بدن چهارپایان می رویدبعضی کاملاً خشن است ، مانند موهای بز که عرب آن را « شَعْر » می گوید ( و جمع آن اَشْعار است ) و گاهی کمی نرم تر است که آن را پشم می گوییم و عرب آن را « صُوف » می نامد ( و جمع آن اَصْواف است ) و گاهی از آن هم نرم تر است که آن را « کرک » می نامیم که عرب آن را « وَبَر » جمع آن اَوْبار می گوید بدیهی است این تفاوت ساختمان موها سبب می شود که از هرکدام برای مصرف خاصی استفاده شود ، از

ص:52

یکی فرش درست کنند ، از دیگری لباس ، از دیگری خیمه و مانند آن .

(52) شادی و آرامش

در این که منظور از « اثاث » و « متاع » در آیه چیست مفسران احتمالاتی داده اند : روی هم رفته « اثاث » به معنی وسایل خانه است و در اصل از ماده « اثّ » به معنی کثرت و درهم پیچیدگی گرفته شده و از آن جا که وسایل خانه معمولاً زیاد است به آن اثاث گفته اند .

« متاع » به هرگونه چیزی می گویند که انسان از آن متمتّع و بهره مند می شود (بنابراین هر دو تعبیر یک مطلب را از دو زاویه مختلف نشان می دهد) .

و با توجه به آن چه گفته شد ذکر این دو تعبیر پشت سرهم ممکن است اشاره به این باشد که شما می توانید از پشم و کرک و موی چهارپایان ، وسایل زیادی برای خانه خود فراهم سازید و از آن متمتّع گردید .

برای کلمه « اِلی حینٍ » نیز تفسیرهای متعددی ذکر کرده اند ، اما ظاهرا منظور این

ص:53

است که در این جهان و تا پایان زندگی از این وسایل بهره می گیرید ، اشاره به این که عمرزندگی این جهان و وسایل و ابزارآن جاودان نیست و هرچه باشد محدوداست. (1)

این آیه نیز بخش دیگری از آیات انفسی را که در مرحله بعد از آفرینش انسان قرار دارد ، مطرح کرده است .

قرآن در این آیه هدف از ازدواج را سکونت و آرامش قرار داده است و با تعبیر پرمعنی « لِتَسْکُنُوا » مسائل بسیاری را بیان کرده و نظیر این معنی در آیه 189 سوره اعراف نیز آمده است .

به راستی وجود همسران با این ویژگی ها برای انسان ها که مایه آرامش زندگی آن ها است ، یکی از مواهب بزرگ الهی محسوب می شود .

این آرامش ازاین جاناشی می شودکه این دو جنس مکمل یکدیگر و مایه شکوفایی و نشاط و پرورش یکدیگر می باشند، به طوری که هریک بدون دیگری ناقص است و طبیعی است که میان یک موجود و مکمل وجوداو، چنین جاذبه نیرومندی وجود داشته

باشد. و ازاین جامی توان نتیجه گرفت آن هاکه پشت پا به این سنت الهی می زنند، وجود

ص:55

ناقصی دارند،چراکه یک مرحله تکاملی آن هامتوقف شده (مگرآن که به راستی شرایط خاص و ضرورتی ایجاب تجرّد نماید) . به هرحال این آرامش و سکونت هم از نظرجسمی است و هم از نظر روحی ، هم از جنبه فردی و هم اجتماعی . بیماری هایی که به خاطر ترک ازدواج برای جسم انسان پیش می آید ، قابل انکار نیست . همچنین عدم تعادل روحی و ناآرامی های روانی که افراد مجرد با آن دست به گریبان هستند ، کم و بیش بر همه روشن است . از نظر اجتماعی افراد مجرد کمتر احساس مسؤولیت می کنند و به همین جهت انتحار و خودکشی در میان مجردان بیشتر دیده می شود و جنایات هولناک نیز از آن ها بیشتر سر می زند . هنگامی که انسان از مرحله تجرّد به مرحله زندگی خانوادگی گام می گذارد ، شخصیت تازه ای در خود می یابد و احساس

ص:56

مسؤولیت بیشتری می کند و این است معنی احساس آرامش در سایه ازدواج. (1)

می داند و هم از تلاش ها و کوشش ها و اطاعت و بندگی تو باخبر است .

باایمان به این دو اصل چگونه ممکن است آرامش خاطر بر وجود انسان حاکم نگردد ؟ (1)

در سایه ایمان به او قرار گیرید. (1)

2 گاه گذشته تاریک زندگی ، فکر انسان را به خود مشغول می دارد و همواره او را نگران می سازد ، نگرانی از گناهانی که انجام داده ، از کوتاهی ها و لغزش ها ، اما توجه به این که خداوند ، غفار ، توبه پذیر و رحیم و غفور است ، به او آرامش می دهد ، به او می گوید : عذر تقصیر به پیشگاهش بر ، از گذشته عذرخواهی کن و در مقام جبران برآی ، که او بخشنده است و جبران کردن ممکن .

3 ضعف و ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلی و خارجی ، او را نگران می سازد که من در برابر این همه دشمن نیرومند در میدان جهاد چه کنم و یا در مبارزات دیگر چه می توانم انجام دهم ؟ اما هنگامی که به یاد خدا می افتد و متکی به قدرت و رحمت او می شود ، قدرتی که برترین قدرت ها است و هیچ چیز در برابر آن یارای مقاومت ندارد ، قلبش آرام می گیرد ، با خود می گوید : آری من تنها نیستم ، من در سایه خدا ، بی نهایت قدرت دارم .

ص:60

قهرمانی های مجاهدان راه خدا در جنگ ها ، چه در گذشته ، چه در حال و سلحشوری های اعجاب انگیز و خیره کننده آنان ، حتی در آن جایی که تک و تنها بوده اند ، بیانگر آرامشی است که در سایه ایمان پیدا می شود .

هنگامی که با چشم خود می بینیم و با گوش می شنویم که افسر رشیدی پس از یک نبرد خیره کننده ، بینایی خود را به کلی از دست داده و با تنی مجروح به روی تخت بیمارستان افتاده اما با چنان آرامش خاطر و اطمینان سخن می گوید که گویی خراشی بر بدن او هم وارد نشده است ، به اعجاز آرامش در سایه ذکر خدا پی می بریم .

4 گاهی نیز ریشه نگرانی های آزار دهنده انسان ، احساس پوچی زندگی و بی هدف بودن آن است ، ولی آن کسی که به خدا ایمان دارد و مسیر تکاملی زندگی را به عنوان یک هدف بزرگ پذیرفته است و تمام برنامه ها و حوادث زندگی را در همین خط می بیند ، نه از زندگی احساس پوچی می کند و نه همچون افراد بی هدف و

ص:61

مردد ، سرگردان و مضطرب است .

5 عامل دیگر نگرانی آن است که انسان گاهی برای رسیدن به یک هدف زحمت زیادی را متحمل می شود ، اما کسی را نمی بیند که برای زحمت او ارج نهد و قدردانی و تشکر کند ، این ناسپاسی او را شدیدا رنج می دهد و در یک حالت اضطراب و نگرانی فرو می برد ، اما هنگامی که احساس کند کسی از تمام تلاش ها و کوشش هایش آگاه است و به همه آن ها ارج می نهد و برای همه پاداش می دهد دیگر چه جای نگرانی و ناآرامی است؟

6 سوءظن ها و توهّم ها و خیالات پوچ یکی دیگر از عوامل نگرانی است که بسیاری از مردم در زندگی خود از آن رنج می برند، ولی چگونه می توان انکارکردکه توجه به خدا و لطف بی پایان او و دستور به حسن ظن که وظیفه هر فرد باایمانی است این حالت رنج آور را از بین می برد و آرامش و اطمینان جای آن را می گیرد .

ص:62

7 دنیاپرستی و دلباختگی در برابر زرق و برق زندگی مادی یکی از بزرگترین عوامل اضطراب و نگرانی انسان ها بوده و هست ، تا آن جا که گاهی عدم دستیابی به رنگ خاصی از لباس یا کفش و کلاه و یا یکی دیگر از هزاران وسایل زندگی ساعت ها و یا روزها و هفته ها فکر دنیاپرستان را ناآرام و مُشَوَّش می دارد .

اما ایمان به خدا و توجه به آزادگی مؤمن که همیشه با « زهد و پارسایی سازنده » و عدم اسارت در چنگال زرق و برق زندگی مادی همراه است به همه این اضطراب ها پایان می دهد ، هنگامی که روح انسان « علی وار » آن گونه وسعت یابد که بگوید : « دُنْیاکُمْ هذِه اَهْوَنُ عِنْدی مِنْ وَرَقَةٍ فی فَمِ جَرادَةٍ تَقْضِمُها : دنیای شما در نظر من بی ارزش تراز برگ درختی است که در دهان ملخی باشد که آن را

ص:63

می جود » (1) . نرسیدن به یک وسیله مادی یا از دست دادن آن چگونه امکان دارد آرامش روح آدمی را بر هم زند و طوفانی از نگرانی در قلب و فکر او ایجاد کند .

8 یک عامل مهم دیگر برای نگرانی ترس و وحشت از مرگ است که همیشه روح انسان ها را آزار می داده است و از آن جا که امکان مرگ تنها در سنین بالا نیست بلکه درسنین دیگر مخصوصا به هنگام بیماری ها، جنگ ها، ناامنی ها وجوددارد، این نگرانی می تواند عمومی باشد .

ولی اگر ما از نظر جهان بینی مرگ را به معنی فنا و نیستی و پایان همه چیز بدانیم ( همان گونه که مادیون جهان می پندارند ) این اضطراب و نگرانی کاملاً

به جا است و باید از چنین مرگی که نقطه پایان همه آرزوها و موفقیت ها

ص:64

و خواست های انسان است ترسید ، اما هر گاه در سایه ایمان به خدا مرگ را دریچه ای به یک زندگی وسیع تر و والاتر بدانیم و گذشتن از گذرگاه مرگ را همچون عبور از دالان زندان و رسیدن به یک فضای آزاد بشمریم دیگر این نگرانی بی معنی است بلکه چنین مرگی، هرگاه درمسیرانجام وظیفه بوده باشد دوست داشتنی و خواستنی است .

البته عوامل نگرانی منحصر به این ها نیست بلکه می توان عوامل فراوان دیگری برای آن نیز شمرد، ولی باید قبول کرد که بیشتر نگرانی ها به یکی از عوامل فوق بازمی گردد.

و هنگامی که دیدیم این عوامل در برابر ایمان به خدا ذوب و بی رنگ و نابود می گردد تصدیق خواهیم کرد که یاد خدا مایه آرامش دل ها است « اَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » .

ص:65

بعضی از دانشمندان می گویند : به هنگام بروز بعضی از بیماری های واگیردار همچون « وبا » از هر ده نفر که ظاهرا به علت وبا می میرند اکثر آن ها به علت نگرانی و ترس است و تنها اقلیتی از آن ها حقیقتا به خاطر ابتلای به بیماری وبا از بین می روند .

به طور کلی « آرامش » و « دلهره » نقش بسیار مهمی در « سلامت » و « بیماری » فرد و جامعه و سعادت و بدبختی انسان ها دارد و چیزی نیست که بتوان از آن به آسانی گذشت و به همین دلیل تاکنون کتاب های زیادی نوشته شده که موضوع آن ها فقط نگرانی و راه مبارزه با آن و طرز به دست آوردن آرامش است .

تاریخ بشر پر است از صحنه های غم انگیزی که انسان برای تحصیل آرامش به هر چیز دست انداخته و در هر وادی گام نهاده و تن به انواع اعتیادها داده است .

ولی قرآن با یک جمله کوتاه و پرمغز ، مطمئن ترین و نزدیک ترین راه را نشان داده و می گوید : « بدانید که یاد خدا آرام بخش دل ها است » .

ص:67

« ذکر » که آن همه آثار و برکات در روایات اسلامی برای آن بیان شده است .

در حدیث می خوانیم که از وصایایی که پیامبر به علی فرمود این بود : « یا عَلِیُّ ثَلاثٌ لا تُطیقُها هذِهِ الاُْمَّةُ الْمُواساتُ لِلاَْخِ فی مالِه وَ اِنْصافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِه وَ ذِکْرُ اللّهِ عَلی کُلِّ حالٍ وَ لَیْسَ هُوَ سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَکْبَرُ وَ لکِنْ اِذا وَرَدَ عَلی ما یَحْرُمُ عَلَیْهِ خافَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَکَهُ :

ای علی سه کار است که این امت طاقت آن را ندارند ( و از همه کس ساخته نیست ) مواسات با برادران دینی در مال و حق مردم را از خویشتن دادن و یاد خدا در هر حال ، ولی یاد خدا ( تنها ) سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَکْبَرُ نیست ، بلکه یاد خدا آن است که هنگامی که انسان در برابر حرامی قرار می گیرد

ص:69

از خدا بترسد و آن را ترک گوید »(1)

شادی و آرامش (69)

در حدیث دیگری می خوانیم علی فرمود : « اَلذِّکْرُ ذِکْرانِ : ذِکْرُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصیبَةِ وَ اَفْضَلُ مِنْ ذلِکَ ذِکْرُ اللّهِ عِنْدَما حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْکَ فَیَکُونَ حاجِزا : ذکر دو گونه است : یاد خدا کردن به هنگام مصیبت( و شکیبایی و استقامت ورزیدن ) و از آن برتر آن است که خدا را در برابر محرمات یاد کند و میان او و حرام سدی ایجاد نماید » (2)

و به همین دلیل است که در بعضی از روایات ذکر خداوند به عنوان یک سپر و وسیله دفاعی شمرده شده است ، در حدیثی از امام صادق می خوانیم که روزی

ص:70

پیامبر رو به یارانش کرد و فرمود: « اِتَّخِذُوا جُئَنا فَقالُوا یا رَسُولَ اللّهِ اَمِنْ عَدُوٍّ قَدْ اَظَلَّنا ؟ قالَ لا وَ لکِنْ مِنَ النّارِ قُولُوا سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَکْبَرُ: سپرهایی برای خود فراهم کنید عرض کردند : ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا در برابر دشمنان که اطراف ما را احاطه کرده و بر ما سایه افکنده اند ؟ فرمود : نه ، از آتش ( دوزخ ) بگویید : سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَکْبَرُ " خدا را به پاکی بستایید و بر نعمت هایش شکرگویید و غیر ازاو معبودی انتخاب نکنید و او را از همه چیز برتر بدانید" ».(1)

و اگر می بینیم در پاره ای از احادیث، پیامبر به عنوان «ذِکْرُ اللّهِ» معرفی شده، نیز به خاطر آن است که او مردم را به یاد خدامی اندازد و تربیت می کند. از امام صادق

ص:71

در تفسیر « اَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » نقل شده است که فرمود : « بِمُحَمَّدٍ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ هُوَ ذِکْرُ اللّهِ وَ حِجابُهُ : به وسیله محمّد دل ها آرامش می پذیرد و اواست ذکرخدا و حجاب او » .

هرقدر انسان بزرگ تر باشد این مشکلات بزرگ تر است و از این رو می توان به عظمت مشکلاتی که پیامبر در آن دعوت بزرگش با آن روبرو بود پی برد .

ولی می بینیم خداوند به پیامبرش دستور می دهد که برای کسب نیرو و سعه صدر بیشتر در برابر انبوه این مشکلات ، به تسبیح پروردگار و نیایش و سجده برآستانش روی آورد، این نشان می دهد که عبادت اثر عمیقی در تقویت روح و ایمان و اراده آدمی دارد .

از روایات مختلف نیز استفاده می شود که پیشوایان بزرگ هنگامی که با بحران ها و مشکلات عظیم روبرومی شدند به در خانه خدا می رفتند و در پرتو عبادتش آرامش و نیرو می یافتند .

وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأْتِیَکَ الْیَقینُ : و پروردگارت را عبادت کن تا یقین

( مرگ ) فرا رسد . (1)

منظور از«یَقینُ»دراین جا همان مرگ است و به این جهت مرگ ، یقین نامیده شده که یک امر مسلم و انسان درهر چیز شک کند در مرگ نمی تواند تردید به خود راه دهد.

و یا این که به هنگام مرگ پرده ها کنار می رود و حقایق در برابر چشم انسان آشکار می شود و حالت یقین برای او پیدا می گردد .

در سوره مدّثر آیه 46 و 47 از قول دوزخیان می خوانیم : « وَ کُنّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدّینِ حَتّی أَتانَا الْیَقینُ : ما همواره روز رستاخیز را تکذیب می کردیم تا این که یقین

ص:73

(مرگ ما)فرارسید » .

از این جا روشن می شود که آن چه از بعضی از صوفیه نقل شده که آیه فوق را

ص:74

دستاویزی برای ترک عبادت قرار داده اند و گفته اند آیه می گوید : « عبادت کن تا زمانی که یقین فرارسد ، بنابراین بعد از حصول یقین نیازی به عبادت نیست » .

گفتاربی اساس و بی پایه ای است، چراکه اولاً: به شهادت بعضی ازآیات قرآن که در بالا اشاره کردیم یقین به معنی مرگ است ، که هم برای مؤمنان و هم برای دوزخیان ، برای همه خواهد بود .

ثانیا : مخاطب به این سخن ، پیامبر صلی الله علیه و آله است و مقام یقین پیامبر بر همه محرز است آیا کسی می تواند ادعا کند که دارای مقام یقین از نظر ایمان نبوده است .

ثالثا : تواریخ متواتر نشان می دهد که پیامبر صلی الله علیه و آله تا آخر ساعات عمرش عبادت را ترک نگفت و علی در محراب کشته شد و همچنین سایر امامان .(1)

ص:75

برابر او نیست ، از این حال تعبیر به وسعت زندگی و از اولی به ضیق یا تنگی معیشت تعبیر می شود، منظور از « مَعیشَةً ضَنْک » که در آیات بالا آمد نیز همین است .

راستی چرا انسان گرفتار این تنگناهامی شود، قرآن می گوید: عامل اصلیش اعراض از یادحق است. یادخدا مایه آرامش جان و تقوا و شهامت است و فراموش کردن او مایه اضطراب و ترس و نگرانی است .

در روایات اسلامی می خوانیم که از امام صادق پرسیدند منظور از آیه « مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکا » چیست ؟ فرمود : « اعراض از ولایت امیرمؤمنان علی است »(1) آری آن کس که الگوی خودرا اززندگی علی بگیرد همان ابرمردی که تمام دنیا درنظرش ازیک برگ درخت کم ارزش تر بود ،

ص:77

آن چنان به خدا دل ببندد که جهان در نظرش کوچک گردد، او هرکس باشد، زندگی گشاده و وسیعی خواهدداشت، اماآن هاکه این الگورافراموش کنند درهرشرایط گرفتار معیشت ضنک هستند.(1)

و پیروزی به دست می آید .(1)و اضطراب نقطه مقابل حالت مذکور است .

می گردد و همچنین انرژی و علاقه فرد به همه چیز کاهش می یابد و همه چیز در نظر فرد بی فایده و ناامید کننده به نظر می رسد . عواطف انسان نیز تحت تأثیر این اضطراب و افسردگی قرار می گیرند . احساس خلأ و پوچی ، ناراحتی ، انزواطلبی ، شرم ، خودکم بینی و گناهکاری معمولاً افراد مضطرب و افسرده را رنج می دهد ، خلق و خوی چنین افرادی تقریبا همیشه ناراحت و غمگین است و زودرنجی نیز یک مشخصه عمومی این افراد است و معمولاً درباره خود ، زمان حال و آینده ، حالت و تفکر منفی دارند . آنها غالبا با تمرکز و حافظه دچار مشکل هستند و به سختی می توانند تصمیم بگیرند . با شدید شدن حالت اضطراب یا افسردگی ، احساس بی ارزشی و ناامیدی در فرد بوجود می آید ، کسانی که فکر می کنند دنیا دیگر ارزش زندگی کردن را ندارد ، غالبا به فکر خودکشی می افتند و احساس وحشت از پیش آمدی نامعلوم ولی وحشتناک بر آنها چیره می گردد . اضطراب

ص:80

یا افسردگی می تواند خواب را دچار اختلال کند . عوامل ارثی هم در جای خود اهمیت دارند ، اگر در خانواده و فامیل شما کسانی هستند که افسردگی یا اضطراب داشته اند ، شما هم آمادگی بیشتری برای پذیرش این صفات دارید . تنهایی حاصل از ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران می تواند به ایجاد اضطراب یا افسردگی کمک کند ، نگرانی های اقتصادی ، مشکلات قانونی ، شکست های تحصیلی و اندوه حاصل از مرگ یک عزیز نیز در این روند تأثیر می گذارند . (1)

آنها آگاهی و علم جلوه ویژه ای دارد .

1 ایمان به خداوند قادر متعال ، خداوند رحیم و مهربان ، خدایی که کفالت بندگان خویش را برعهده دارد می تواند نگرانی را از بین ببرد و به فرد آرامش دهد که تو در برابر حوادث آینده درمانده نیستی و خدایی داری توانا و دانا ، قادر و مهربان .

2 توجه به اینکه خداوند غفّار ، توبه پذیر و رحیم است به فرد می فهماند که عذر تقصیر به پیشگاه خداوند ببر ، از گذشته عذرخواهی کن و در مقام جبران برآی ، که او بخشنده است و جبران کردن ممکن .

3 وقتی فرد به یاد خدا بیفتد و متکی به قدرت و رحمت او شود ، قدرتی که برترین قدرت هاست و هیچ چیز در برابر آن یارای مقاومت ندارد ، قلبش آرام می گیرد ، با خود می گوید : آری من تنها نیستم ، من در سایه قدرت خدا ، بی نهایت قدرت دارم .

ص:82

4 کسی که به خدا ایمان دارد و مسیر تکاملی زندگی را به عنوان یک هدف بزرگ پذیرفته است و تمام برنامه ها و حوادث زندگی را در همین خط می بیند ، نه از زندگی احساس پوچی می کند و نه همچون افراد بی هدف و مردد ، سرگردان است .

5 هنگامی که انسان احساس کند از تمام تلاش ها و کوششهایش آگاه است و به همه آنها ارج می نهد و برای همه پاداش می دهد ، هیچ نگرانی و ناآرامی در خویش راه نمی دهد .

6 توجه به خدا و لطف بی پایان او و دستور به حسن ظن که وظیفه هر فرد باایمانی است ، حالت سوء ظن و توهم و خیالات را از بین برده و اطمینان جای آن رامی گیرد.

7 توجه به آزادگی مؤمن که همیشه با زهد و پارسایی سازنده و عدم اسارت در چنگال زرق و برق زندگی مادی همراه اوست ، آرامش را به سراغ انسان می آورد و

ص:83

هرگونه افسردگی و نگرانی ناشی از توجه به تعلقات زندگی را از او دور می سازد .

8 انسانی که مرگ را دریچه ای به یک زندگی وسیع تر و والاتر می داند و آن را به معنی فنا و نیستی و پایان همه چیز نمی داند ، عبور از گذرگاه مرگ را همچون گذشتن از دالان زندان و رسیدن به یک فضای آزاد می شمارد و اطمینان را به جای ترس و اضطراب جایگزین می کند.) (1)

9 اگر فرد از شروع در کارها ترسان باشد باید خود را در آن کار وارد کند و آرامش را با ترس و تنهایی از آغاز کار تعویض کند ، حضرت علی علیه السلام برای رفع حالت ترس از آغاز کار می فرماید : «اِذا خَفَّتْ مِنْ شی ءٍ فَقَعَ فیهِ : از هر چه

ص:84

می ترسی خود را در آن بینداز» که ترس هر چیز ، بیش از خود آن است . (1)

به هر حال اضطراب و افسردگی ممکن است از راه های گوناگون بر آدمی چیره شود و در روح و جسم رخنه نماید و زندگی فرد را تحت تأثیر خویش قرار دهد تا جایی که انسان با برخورد به کوچک ترین مسائل در زندگی راه را از چاه نشناسد و با ترس و اضطراب راه غلط را بر دست ترجیح دهد و خود را در معرض هزاران پستی و بلندی ناشی از عدم انتخاب راه صحیح قرار دهد . و در مقابل کسب اطمینان و آرامش از راه های صحیح آن علاوه بر اینکه قلب آدمی را از هرگونه ترس و یأس و ناامیدی تهی می نماید ، شور و شوقی صدچندان را برای انجام کارها با متانت و صبر حاصل

ص:85

می کند . در این مجال راه های کسب آرامش صحیح که برگرفته از آیات قرآن کریم و فرموده های معصومین علیهم السلام می باشد ، بیان می گردد ، راه هایی که انجامشان لذتی دارد که اگر کسی آنها را تجربه نماید ، نه تنها ناامید نمی شوند ، بلکه اشتیاقش به انجام چندباره و دائمی آنها دوچندان می گردد و دیگر اضطراب و افسردگی برایش معنایی نخواهد داشت .

که هنگام تنظیم صلح نامه حدیبیه نام خدا را به صورت (بسم اللّه الرحمن الرحیم) بنویسند ، با اینکه آداب و سنن آنها می گفت که زیارت خانه خدا برای همه مجاز و سرزمین مکه امن است ، حتی اگر کسی قاتل پدر خویش را در آن سرزمین یا در مراسم حج و عمره می دید ، نباید مزاحم او می شد ، آنها با این عمل خود هم احترام خانه خدا و حرم امن او را شکستند و هم سنت های خود را زیر پا گذاشتند و هم پرده ضخیمی میان خود و حقیقت کشیدند و چنین است اثرات مرگبار حمیّت های جاهلیت، اینجاست که باید لطف الهی شامل حال مسلمان شود و نه تنها ضعفی در آنها راه نیابد بلکه به مصداق : لِیَزدادُوا ایمانا مَعَ ایمانِهِم : بر قدرت ایمان آنها افزوده شود .

پس خداوند در مقابل ، حالت سکینه و آرامش بر رسول خدا و مؤمنان نازل فرمود : «فَاَ نْزَلَ اللّهُ سَکینَتَه عَلی رَسُوله وَ عَلی الْمُؤْمِنین : این آرامش که مولود ایمان و اعتقاد به خداوند و اعتماد به لطف او بود ، آنها را به خونسردی و تسلط

ص:87

بر نفس دعوت کرد و آتش خشمشان را فرو نشاند ، تا آنجا که برای حفظ اهداف بزرگ خود حاضر شدند جمله (بسم اللّه الرحمن الرحیم) را که رمز اسلام در شروع کارها بود ، بردارند و به جای آن (بِسْمِکَ اللّهُمَّ) که از یادگارهای دوران گذشته عرب بود ، در آغاز صلحنامه حدیبیه بنگارند و حتی لقب رسول اللّه را از کنار نام گرامی محمد حذف کنند و حاضر شدند برخلاف عشق و علاقه سوزانی که به زیارت خانه خدا و مراسم عمره داشتند ، از همان حدیبیه به سوی مدینه بازگردند ، آری حاضر شدند دندان بر جگر بگذارند و در برابر همه این ناملایمات صبر و شکیبایی به خرج دهند ، چراکه فرهنگ اسلام به سکینه و آرامش و تسلط بر نفس دعوت کننده است .

وَ کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیما : و خداوند هم که نیات سوء کفار را می داند و پاکدلی مؤمنان راستین را ، بر مؤمنین سکینه و آرامش و تقوا نازل می کند و بر کفار حمیّت جاهلیت را مسلط می سازد ، که خداوند هر قوم و ملتی را به

ص:88

مقدار شایستگی هایشان مشمول لطف و رحمت خود می سازد یا خشم و غضب .

(88) شادی و آرامش

اِذْجَعَلَ الَّذینَ کَفَروُا فی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَاَنْزَلَ اللّهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسُولِه وَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ.(1)

در حقیقت قرآن ، داروی درد حمیّت را آرامش می داند ، آنجاکه در نقطه مقابل آن از مؤمنانی بحث می کند که دارای سکینه و روح تقوا هستند ، بنابراین آنجا که ایمان و سکینه و تقوا است ، حمیّتِ جاهلیت نیست و آنجا که حمیّت جاهلیت است ، ایمان و سکینه و تقوا نیست .(2)

ص:89

تصدیق کنندگان و آرامش دهنده تکیه کنندگان و راحت و آسایش توکل کنندگان ...(1)

یکی از راه های مؤثر و بنیادی در کسب آرامش و تداوم آن ، پذیرش اسلام ، کامل ترین دین الهی است ، امیرالمؤمنین علیه السلام پس از حمد و سپاس خداوند به خاطر نعمت والای اسلام و شناساندن راه رسیدن به آن ، اسلام را پناهگاهی امن و مورد آرامش برای کسانی که این دین را می پذیرند ، معرفی می کند . و براستی که حلاوت و شیرینی پذیرش دین اسلام آسایشی صدچندان را نصیب فرد می سازد . بنابراین آنهایی که توکل و تأمل بر اسلام نمایند ، اسلام سبب راحت و آسایش آنها می شود .

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله در ناحیه شریعت دین سهل و آسانی برای ما آورد ، همانگونه که خداوند متعال فرمود : «یُریدُ اللّهُ بِکُمُ

ص:91

الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ الْعُسْرَ : خداوند برای شما خواستار آسایش است نه سختی» (1)و نیز فرمود : «ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدّینِ مِنْ حَرَجٍ : او رنجی برای شما در دین قرار نداد» .(2)

همانگونه نیز در پیمودن آن ، راه های آسان را به روی ما گشود و راه های دشوار را بر ما بست) .(3)

مرا می گیرند ، بدانند که من نزدیکم و دعوت دعاکنندگان را اجابت می کنم البته در صورتی که مرا بخوانند پس باید که آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و باید به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند» . (1)

یکی از راه های ارتباط با خداوند دعا و نیایش است که یک احساس فطری است و در درون جان همه انسان ها نهفته است و طبق نظر علمای روانشناس یک حالت سکون و آرامش در انسان پدید می آورد و در فعالیت های مغزی انسان نیز یک نوع شگفتی باطنی بوجود می آورد و گاهی روح قهرمانی را تحریک می کند ، لئون دنی دانشمند غربی می گوید : انسان به وسیله دعا و نیایش از پیشگاه مقدس خداوند ، عفو گناهان خود و شمول رحمت و عنایت بی پایان او را مسألت می نماید ، چراکه درهای

ص:93

رحمت و بخشندگی خالق به روی عموم بندگان گشاده است ، از درگاه خداوند کسی ناامید و بی بهره نخواهد بود) .(1)

«یا اَ یُّهَا النّاسُ اَ نْتُمُ الْفُقَراءُ اِلَی اللّهِ وَاللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ : ای مردم شما همه محتاجان به خدائید و خدا به تنهائی بی نیاز است» (2)

دعا انس و الفت روح با ذات خدای متعال و حصول آرامش و سکون برای نفس است و به وسیله آن هیجانات مهار می شود . انسان به وسیله دعا توجه تازه ای به ذات خداوند پیدا می کند ، چراکه یکی از سرمایه های بسیار ارزنده و از حقایق مسلّم قرآن و اسلام ، نیایش و دعا است ، خداوند در قرآن ضمن آیات بسیار ، با بیانی قاطع و رسا

ص:94

ما را به دعا امر فرموده است از آن جمله است که : «وَاذْکُرْ رَبَّکَ فی نَفْسِکَ تَضَرُّعا وَ خیفَةً : پروردگارت را در درونت با حالت دلشکستگی و با خوف و هراس یاد نما» .(1)

از دعا و استغاثه و عرض تمنیّات انسان ، پرتویی از نور رحمت حق بر روان بنده خطاکار تابش یافته ، آرامشی احساس می کند و از حریم باطن ندایی می شنود ، آن ندا الهام بشارتی از عنایت ربّانی ، مرهمی برای بهبود قلب شکسته و روح خسته بنده متواضع است که نیروی تازه به او می بخشد ، در این حالت شخص آرامش و اطمینانی در دل خود می یابد و سر بر سجده عبودیت و بندگی در برابر آستان بر عظمت و جلال

ص:95

خالق یکتا بر خاک می ساید و دست حاجت خویش به سویش دراز می کند . (1)

از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود : هیچ بنده ای دست خود به سوی خدای عزوجل نمی گشاید ، مگر آنکه خدا از ردّ آن بدون اینکه حاجتش داده باشد ، شرم کند ، بالاخره چیزی از فضل و رحمت خود که بخواهد در آن می گذارد ، بنابراین هر وقت دعا می کنید دست خود را برنگردانید مگر بعد از آنکه آن را به سر و صورت خود بکشید .(2)

خواجه عبداللّه انصاری گوید مصطفی علیه السلام فرمود : دعا عین عبادت است ، دعا خواندن است یا خواستن ، اگر خواندن است عین ثناست ، اگر خواستن است بنده

ص:96

را سزاست ، هر دو عبادت است و نجات را وسیله ، از شرایط قبول دعا :

1 لقمه حلال است که فرمود : غذایت را پاک دار تا دعایت قبول گردد .

2 بیداری و هوشیاری است که به دل حاضر و از غفلت دور که فرمود : خداوند دعای کسی که دلِ بازیگوش و غافل دارد نمی پذیرد .

3 خوف و طمع که در اینجا به معنای خوف و رجاء است و آن تضرّع و خیفه به معنای اخلاص و صدق است .(1)

دعا و نیایش بهترین وسیله برای ایجاد ارتباط و بالاترین راه ابراز علاقه به پروردگار است و استفاده صحیح از دعا ، روح و جسم انسان را پرورش می دهد ، نیایش یک قانون مافوق ماده و جزء قوانین الهی است و بدین صورت نقش مهمی را

ص:97

در زندگی ایفا می کند و راهی نو را برای ارتباط معنوی با پروردگار و در سایه آن تسکین دردهای درون و فشار مصائب می گشاید ، راهی که انسان در آن گام می نهد و در گرو آن دل به راستی آرام می گیرد) (1) آری این راه ، راهی است عمومی که برای هیچ فردی مستثنی نیست ، مگر اینکه کار قلب به جایی برسد که در اثر از دست دادن بصیرت و رشدش ، دیگر نتوان آن را قلب نامید ، البته چنین قلبی از دعا و ذکر خدا گریزان و از نعمت طمأنینه و سکون محروم خواهد بود .

همچنانکه خداوند فرموده : «فَاِنَّها لا تَعمَی الاَْبْصارُ وَ لکِن تَعمَی القُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدور : دیدگان کور نمی شود و لکن دل هایی که در سینه هاست کور می گردد» . و نیز فرموده : نَسُواللّهُ فَنَسیهَمُ : خدا را فراموش کردند ، خدا هم

ص:98

ایشان را فراموش کرد .(1)

اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر .

امام صادق علیه السلام می فرمایند : در قلب مؤمن رغبت به ثواب و رضوان الهی و ترس از عقوبت و عذاب خداوند قهار اجتماع نمی کند ، مگر خداوند بهشت را بر او واجب می گرداند ، پس هرگاه به نمازایستادی باتمام وجودت به خدا رو کن و متوجه او باش، زیراهیچ بنده مؤمن درنماز و دعایش باتمام وجود و حضورقلبی به خدامتوجه نمی گردد، مگرخداوند عزوجل باقلوب همه مؤمنین به او روی می آورد و استقبالش می کند و آن مؤمن نمازگزار را به دوستی آن مؤمنین برای دخول به بهشت تأیید می نماید و بهشتی خواهد شد .(1)

و اما علت اینکه نماز بر مردم واجب شد در ضمن حدیثی از امام رضا علیه السلام

ص:100

مشخص می گردد که فرمودند : نمازگزار به ربوبیت خداوند متعال اقرار و اعتراف می کند و هرگونه شریکی را از ساحت قدس او به دور می افکند و در پیشگاه خداوند جبّار با حالت خواری و بیچارگی و فروتنی و با اعتراف به ضعف خویش می ایستد و چشم پوشی از گناهان گذشته خویش را از حضرتش خواستار می شود ، هر روز صورت بر زمین می گذارد تا بدین وسیله تعظیم خدای عزوجل بنماید و همیشه به یاد خدا باشد و آنی او را فراموش نکند و سرکشی و طغیان ننماید و تا اینکه حالت دلشکستگی و تذکر را از دست نداده و خواستار و راغب افزایش در دین و دنیای خود باشد . نماز موجب یاد خدا و تداوم ذکر او در تمام شب و روز می باشد ، تا بنده سرور و تدبیرکننده و آفریننده خود را فراموش ننماید ، که اگر فراموش کرد ، ناسپاسی کند ،

ص:101

ولی یاد خدا و ایستادن به نماز ، از هرگونه فساد و تباهی جلوگیری می کند .(1)

بنده وقتی سر تعظیم بر آستان حق دو تا نمود ، نهایت ارادت خویش را بر حق تعالی ابراز نموده ، چراکه معتقد است : نماز صله و موهبتی است از طرف خداوند مهربان برای بنده از راه رحمت و عنایت و نماز مطالبه وصول و تقرب بنده به سوی خداوند است ، وقتی با نیّت داخل نماز گردید و با تعظیم و اجلال هرچه بیشتر برای خداوند تکبیر گفت و با ترتیل قرائت کرد و با خشوع رکوع نمود و با تواضع سر از رکوع بلند کرد و با ذلت و خضوع سر بر سجده گذاشت و با اخلاص و آرزو و تشهد

خواند ، سپس نمازش را با رغبتی تمام و باامید به رحمت واسعه الهی سلام داد و به پایان رساند ، در حالی که بین خوف و رجاء می باشد ، نمازی با حقیقت به جا

ص:102

آورده است (1)

ضمرة بن حبیب گوید : راجع به نماز از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال کردم ، فرمودند : نماز از واجبات دین است ، موجب خوشنودی خداست ، طریقه پیامبران است ، محبت ملائکه را جلب می کند ، هدایت و ایمان است ، نور معرفت و برکت رزق و راحت بدن است ، برای شیطان ناخوشایند است ، حربه ای در مقابل کفار ، سبب مستجاب شدن دعا و قبولی اعمال اوست ، توشه آخرت مؤمن است ، شفیع نزد ملک الموت و مونس قبر و فرش زیر پهلو است ، جواب نکیر و منکر است ، نماز بنده در محشر ، تاجی است بر سرش و نوری در صورتش و لباسی بر تنش ، پرده ای است بین او و آتش ، حجّتی است بین او و آتش ، موجب نجات از جهنم و عبور از پل

ص:103

صراط است ، کلید بهشت و مَهر حورالعین و بهای بهشت است ، نماز است که بندگان را به بالاترین درجات می رساند ، چون مشتمل بر تسبیح و تهلیل و تکبیر و تمجید و تقدیس خداوند و گفتار و دعاست . (1)

دل هر فرد با اتصال و اتکا به ذات اقدس الهی آرام و قرار می گیرد و چه بسیار افتخاراتی که در سایه سار نماز برانسان عطامی شود. مزیّت های نماز را پیامبر اکرم علیه السلام اینگونه برشمرده اند : نماز ستون دین است و ده مزیّت دارد ، زیور صورت است و روشنایی قلب و آسایش تن و انیس قبر و محل نزول رحمت و چراغ آسمان و سنگینی میزان و خوشنودی خدا و بهای بهشت و سد در برابر آتش ، هرکه نماز را

ص:104

بپا دارد ، دین را بپا داشته و هرکه ترک کند ، دین را ویران کرده است . (1)

انسان وقتی بر درگاه خداوند قصد امتثال امر نمود ، باید بداند که برای نماز و نیایش حقی است که حضرت زین العابدین علیه السلام فرمودند : حق نماز این است که بدانی ورود به دربار خداوندی است و در آن حال برابر خدا ایستاده ای ، چون این معنی را دریافتی ، شایسته است چنان بایستی که بنده ای ذلیل بی مقدار ، راغب و ترسان ، امیدوار و بیمناک و بیچاره ای زار ، در برابر مولایی پرعظمت ایستد ، با کمال آرامش و وقاری ایستی ، حضور قلب را رعایت می کنی و نماز را با کلیه حدود و شرایط انجام می دهی (2)، که اگر آداب ورود به قلمرو نیاز را رعایت نمودی از نمازگزاران خواهی

ص:105

شد و پاداش این نیاز به درگاه بی نیاز را درمی یابی .

امام محمدباقر علیه السلام فرمودند : برای نمازگزار سه خصلت است ، از قدمش تا به آسمان ها ملائکه او را احاطه می نمایند و از آسمان ها تا بالای سرش خیر و احسان نثار می شود و فرشته ای که بر او موکل است می گوید : اگر این نمازگزار بداند که طرف مناجات او کیست ، از نماز خویش جدا نمی گردد (1)

لذّت مناجات با خداوند را مؤمنان راستین درک کرده اند و در پناه آن هر خیر و خوبی را به ارمغان می برند و خوشا حال آنانی که ترنم آرامش و آسایش روح و جسم خویش را از ورای سجده نیاز به درگاه بی نیاز به دست می آورد ، پس بر ماست که خود را مصداق سخن امام رضا علیه السلام گردانیم که فرموده اند : بر تو باد در نماز به خشوع و

ص:106

خضوع و اینکه در پیشگاه خداوند خشیت و خوف از سیمای تو ظاهر گردد و به وسیله طمأنینه و آرامش ، خوف و رجاء ظهور در جسم و جانت یابد (1)

بازپس می فرستد، قطعا در این امر برای مردمی که می اندیشند، نشانه هایی است».(1)

خواب را براستی باید مظهر استراحت کامل و آسایشی در پس یک روز پرفراز و نشیب دانست، با نگاهی به روایاتی که در این زمینه از ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده ، عجایب این نعمت و اسرار آن نمایان می گردد ، از جمله این روایات ، روایتی است از امام محمدباقر علیه السلام که فرمودند :

به خدا سوگند هیچ بنده ای از شیعیان ما نخوابد ، مگر اینکه خداوند عزوجل روح او را به آسمان بالا برد و آن را برکت دهد ، پس اگر اجلش رسیده باشد ، آن را در گنجینه های رحمت خود و در باغ های بهشت ، در سایه عرش خویش قرار می دهد و اگر اجلش بعدا باشد ، آن را به همراه دسته ای از فرشتگان امین خود می فرستد تا

ص:108

به کالبدی که از آن بیرون آمده است برگردانند و در آن آرام گیرد .(1)

وقتی فرد در بالین خود قرار می گیرد ، خود را دور از هیاهوی فرشیان به عنایتِ صاحبِ عرشیان می سپاردتاباآرامشی که ازخواب بهره می گیرد، فردایی بانشاط را پیش روی بگیرد و کسب و تلاشی نورا آغازکند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام فرمودند : یاعلی ، ارواح شیعیان تو چه هنگام خواب و چه موقع مرگ به آسمان بالا می روند و همان گونه که مردم به هلال ماه می نگرند ، فرشتگان از شوق به آنها و مشاهده منزلتشان نزد خدای

ص:109

عزوجل می نگرند.(1)

خداوند متعال خواب را باعث قطع حواس از ادراک و احساس و تعطیل کار و فعالیت انسان ها قرارداده تا با آن تجدیدقوا بنمایند و با نشاط و راحتی به کاربپردازند.

«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ ... : او کسی است که شب را برای شما آفرید که در آن آرامش بیابید ...» (2)

آرامش و سکون که هدف از آفرینش شب قرار داده شده ، یک واقعیت مسلم

علمی است ، پرده های تاریکی نه تنها یک وسیله اجباری برای تعطیل فعالیت های روزانه است ، بلکه اثر مستقیمی روی سلسله اعصاب و عضلات آدمی دارد و آنها را

ص:110

در حالت استراحت و سکون فرو می برد و چه نادان هستند مردمی که شب را به هوس رانی زنده می دارند و روز را در خواب فرو می روند و همواره اعصابی نامتعادل دارند.) (1)

وَ جَعَلْنا نَومُکُم سُباتا : و قرار دادیم ما خواب شما را مایه ثبات و آرامش .

ثبات به معنای راحتی و آسایش است ، زیرا خواب باعث آرامش و آسودگی قوای جسمانی ازخستگی ورنجی می شودکه درهنگام بیداری براثرتصرفات نفس دربدن عارض می شود .

تعبیر به سبات اشاره لطیفی به توقف قسمت های قابل توجهی از فعالیت های

ص:111

جسمی و روحی انسان در حال خواب است و همین سکون موقت سبب استراحت و بازسازی اعضای فرسوده ، تقویت روح و جسم ، تجدید نشاط انسان ، دفع هرگونه خستگی و ناراحتی و بالاخره آمادگی برای تجدید فعالیت می شود .

امام صادق علیه السلام فرمودند:اَلنّومُ راحَةً لِلْجَسَد...، خواب مایه آرامش تن است .(1)

یا اینکه یک سوم زندگی انسان را خواب فراگرفته و همیشه انسان با این مسأله مواجه بوده ، هنوز اسرار خواب به خوبی مشخص نشده و حتی اینکه چه عاملی سبب می شود که در لحظه معینی بخشی از فعالیت های مغزی از کار بیفتد و سپس پلک چشم ها بر هم آورده و تمام اعضای تن در سکوت و سکون فرو رود ، هنوز به درستی

ص:112

مشخص نیست ، خواب نقش عظیمی در سلامت انسان دارد و به همین دلیل روانپزشکان تلاش می کنند که خواب بیماران خود را به صورت عادی تنظیم کنند ، چراکه بدون آن تعادل روانی ممکن نیست ، افرادی که به صورت طبیعی نمی خوابند ، افرادی پژمرده ، عصبانی ، غمگین و ناراحتند و به عکس کسانی که از خواب معتدلی بهره مندند ، به هنگامی که بیدار می شوند ، نشاط و توان فوق العاده دارند ، مطالعه بعد از یک خواب آرام بخش ، بسیار سریع پیش می رود و کارهای فکری و جسمی بعد از چنین خوابی همیشه قرین موفقیت است و این ها بیانگر نقش پراهمیت خواب در زندگی انسان است) .(1)

ص:113

خواب یکی از نعمت های بزرگ پروردگار است و اگر نبود ، نیروها و اعصاب به سرعت فرسوده می شود و از کار می افتاد .

بدترین شکنجه ای که بتوان برای کسی تصور کرد همین جلوگیری از خواب است و نیز از فوائد معنوی و اخلاقی این آرامش انقطاع از این عالم است که ما را به طور منظم به یاد خواب ابدی و آرامش کلّی می اندازد و همچنین بیدار شدن از خواب ، برخاستن از گور را در قیامت بیاد می آورد ، چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده اند : همانطور که می خوابید می میرید و همچنانکه بیدار می شوید برانگیخته خواهید شد : کَما تَنامُونَ تَمُوتُون وَ کَما تَسْتَیْقِضُونَ تُبْعَثُونَ) .(1)

(وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباسا : و قرار دادیم شب را پوششی برای شما .

ص:114

همانطور که مادری دلسوز ، وقتی کودکش را می خواباند برای حفظ سلامت آن فرزند که در بازی بیش از حد ، قوایش را از دست ندهد ، رویش را با لحافی می پوشاند ، پروردگار مهربان تر از مادر نیز ، آدمیان و بسیاری از موجودات را با پوشاک نیلگون شب فرو می پوشد تا از لهو و لعب زندگانی و تلاش معاش بیش از حد آنها جلوگیری کند تا با تجدیدآرامشی در پس استراحت شبانه ، پشتکار فردا را آغاز کند) .(1) امام سجاد علیه السلام فرمودند : «فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّیلَ لِیَسکُنُوا فیهِ مِنْ حَرَکاتِ النَّعبِ وَ نَهَضاتِ النَّصبِ وَ جَعَلَهُ لِباسا لِیَلْبِسُوا مِنْ راحَتِه وَ مَنامِه ، فَیَکُونَ ذلِکَ لَهُم جَماعا وَ قُوَّةً وَ لِیَنالُو بِه لِذَّةً وَ شَهْوَةً : (خداوند) شب را برای ایشان آفرید تا از جنبش های رنج آور و دشواری های خسته کننده روز بیارامند و آن را (برای

ص:115

بندگان چون) لباس و جامه گردانید تا در آن آرام گرفته ، بخوابند که آن برایشان آسایش و توانایی است و تا به سبب آن خوشی و خوشگذرانی یابند» .(1)

البته آدمی اگر بخواهد خوابی شیرین و راحت داشته باشد ، باید آداب خواب را رعایت کند ، آدابی که اگر انسان آنها را قبل از خواب انجام دهد ، مثل آن است که در حال ذکر خدا باشد و از آن جمله است ، وضو گرفتن ، چراکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند : هرکه با وضو بخوابد ، اگر در آن شب مرگش رسد ، نزد خداوند شهید به شمار می آید .(2)

ص:116

و بنا به روایت دیگر از امام صادق علیه السلام ، هرکه طهارت بگیرد و سپس به بسترش رود ، در آن شب بسترش به منزله مسجد اوست و اگر یادش آمد که وضو ندارد ، به همان لحاف خود ، هرچه باشد ، تیمم کند ، که اگر چنین کرد پیوسته در نماز و ذکر خدای عزوجل باشد .(1)

نکته دیگر در داشتن خوابی آرام و نوشین ، قرائت قرآن و دعا در موقع خواب است .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند : هرکس وقتی به بستر خود می رود ، سوره توحید را بخواند ، خداوند گناهان پنجاه سال او را بیامرزد ؛ (مَنْ قَرَأَ «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَد» حینَ

ص:117

یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنوبَ خَمسینَ سَنَةً) .(1)

و یا اینکه امام موسی کاظم علیه السلام فرمودند :

هرکس در هنگام خواب آیه : «اِنَّ اَللّهَ یُمْسِکُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ اَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا اِنْ اَمْسَکَهُما مِنْ اَحَدٍ مِنْ بَعْدِه اِنَّهُ کانَ حَلیما غَفُورا ؛ را بخواند ، هرگز خانه بر سرش خراب نمی شود .(2)

و از امام محمدباقر علیه السلام روایت است ، هرکس سوره واقعه را هر شب پیش از

ص:118

خواب بخواند ، در قیامت روی او مانند ماه شب چهارده باشد .(1)

بد نیست در رابطه با خوابیدن صحیح نیز که در آرامش انسان بی تأثیر نیست، روایتی را متذکر شویم ؛

امام علی علیه السلام می فرمایند : خوابیدن چهار صورت دارد : پیامبران به پشت دراز می کشند و می خوابند، امّا چشمان آن ها بیدار و منتظر وحی خدای عزوجل هستند، مؤمن به دست راست و رو به قبله می خوابد، شاهان و شاهزادگان به دست چپ می خوابند تا غذایی را که خورده اند به هضم رسانند و ابلیس و برادران او و هر دیوانه و آفت زده ای دَمَر (به شکم) می خوابند (2)

ص:119

البته آنچه درباره خواب گفته شد ، منظور از آن یک خواب معتدل و مناسب است وگرنه پرخوابی مثل پرخوری از صفات زشت و موجب بیماری های مختلف است و بنا به فرموده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواب زیاد ، صاحبش را روز قیامت فقیر باقی می گذارد؛ اِیّاکُم وَ کَثْرَةَ النُّومِ فَاِنَّ کَثْرَةَ النّومِ یَدَعُ صاحِبَهُ فَقیرایَومَ القِیامَةِ.(1)

عجیب اینکه مقدار خواب طبیعی برای انسان ها یکسان نیست و هیچگونه حد معینی برای آن نمی توان در نظر گرفت و لذا هرکس باید باتجربه ، نیاز خویش را به خواب با توجه به میزان فعالیت های جسمی و روحی خود دریابد . شب علاوه آرامش ، منافع جنبی نیز دارد ، چراکه آدمی در رمز و راز پر از سکوت و آرامش شب

ص:120

آنچه را از مقدرات خیر طلب کند ، خدایش روزی می کند و اگر بنا باشد سالکی از عالم طبیعت با خالق خویش رابطه ای خاص داشته باشد ، مناسب ترین موقع آن شب است و بسیاری از برکات در شب نازل می شود : اِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ اَشَدُّ وَطْأً وَ اَقْوَمُ قیلاً .(1)

از آنجایی که غوغای زندگی روزانه و مشکلات روزمره و زندگی سراسر مادّی از جهات مختلف توجه انسان را به امور پراکنده سیر می دهد و تمرکز ذهن و حضور قلب را کاملاً از انسان می گیرد ، در دل شب و به واسطه فرونشستن سر و صدای زندگی مادی و آرامشی که در جسم و جان حاصل می شود ، انسان در پرتو مناجات شبانه حالت توجه و نشاط خاصی به خود می گیرد که بی نظیر است .

ص:121

امام صادق علیه السلام فرمودند: عجب دارم از کسی که دعوای محبت الهی می کند و شب ها را به خواب می گذراند .

هنگام شب که چشمانی به خواب غفلت فرو رفته است ، شرایط حضور قلب برای مؤمن فراهم است تا با تمام وجودشان پاسی از شب را از بستر برخیزند و رو به درگاه پروردگار جهان کرده و خدا را با بیم و امید بخوانند : یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفا وَ طَمعا .(1)

آری آنها مؤمنینی هستند که پروردگار خود را با خوف و رجاء می خوانند ، یعنی نه از رحمت خدا مأیوس می شوند و نه از غضب و عذاب او خود را ایمن می دانند .(2)

ص:122

وَاللَّیْلِ اِذا سَجی : و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد (1)

سکون و آرامش شب که فرا رسد ، سالکان کوی حق مشتاقانه به استقبال آن می روند ، چراکه سحرگاهان بهترین وقت راز و نیاز به درگاه محبوب و عبادت و خودسازی و تربیت نفوس است. کسی که انسی باسحرنداشته باشد، از رسیدن به تکامل معنوی محروم و مقبول و زیانکارخوانده شده است ، امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خودبه نام سلیمان دیلمی فرمود: لاتَدَعْ قِیامَ اللَّیْلِ فَاِنَ المَغْبُونَ مَنْ حَرَمَ قِیامُ اللَّیلِ: دست از قیام و نافله شب برمدار ، زیرا مغبون کسی است که از قیام و دعا و عبادت شبانه محروم است .(2)

ص:123

قرآن کریم در وصف پرهیزکاران چنین فرموده: وَ بِالاَْسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ(1): آنها همواره در سحرگاهان و در دل شب در پیشگاه معبود به راز و نیاز و دعا و نیایش می پردازند و نماز می خوانند و از گناهان خود استغفار می کنند) .(2)

درد دل ها با خدا کردن خوش است اشک را مشکل گشا کردن خوش است

در میان خلوت شب های هجر با دو چشم تر دعا کردن خوش است

از جمله مناجات های خدای متعال با داود این بود که : ای داود بر تو باد به استغفار در تاریکی شب تا هنگام سحرها ، ای داود چون تاریکی شب تو را فرا گرفت ،

ص:124

نگاهی به بالا آمدن ستارگان در آسمان بینداز و تسبیح گوی من باش و فراوان به یاد من باش ، تا من به یاد تو باشم ، ای داود همانا مردان با تقوی شب هایشان را نخوابند مگر آنکه نمازشان را برای من بگذارند و روزهایشان را به پایان نرسانند مگر به یاد من . ای داود همانا عارفان سُرمه بیداری شب به چشم های خود کشیده اند و شب را در قیامند و رضای مرا از این رهگذر طالبند . ای داود آنکه به شب نماز گذارد آنگاه که مردم در خوابند و فقط به خاطر من باشد ، پس من به فرشتگانم دستور می دهم تا برای او استغفار کنند و بهشت من مشتاق او گردد ، پس هر تر و خشکی برای او دعا می کنند. نیایش شبانه از هر نوع شائبه ریا و تزویر و خودنمایی دور است و چون شب ها موقع آرامش است و مانع فکری وجود ندارد ، توجه انسان به مقام ربوبی بیشتر خواهد شد و در مقام مؤمن شب زنده دار همین بس که خداوند نشانه های آنان را بیداری شب و سجده و قیام برای پروردگار دانسته ، آنجا که می فرماید :

ص:125

«وَ الَّذینَ یَبیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدا وَ قِیاما : آنها کسانی هستند که شبانگاه بیدار می مانند و برای پروردگار سجده و قیام می کنند» .(1)

امام صادق علیه السلام فرموده اند : بنده که با آقای خود در دل شب تار ، خلوت کرده و مشغول راز و نیاز شد ، خدای تعالی نور را در دل او ثابت می کند ، پس چون گفت : پروردگارا ، پروردگارا ، خدای جلیل او را آواز می دهد ، لبیک بنده من ، از من بخواه تا عطایت کنم و بر من توکل کن تا کفایتت کنم ، سپس خدای عزوجل به فرشتگانش می فرماید : بنگرید به بنده من که در این شب تار با من به خلوت نشسته ، ولی تنبلان بی خبر مانده اند و غافلان در خواب ، گواه باشید که من او را آمرزیدم .

وقتی صفحه دل روشن بود ، آدمی هم خوب و آرام می خوابد چون شب را

ص:126

سکونی بر تلاطم روز می داند و هم در خواب رؤیای صادقانه دارد و هم سحرخیز است ، انسانی که شبانگاهان با خیالی آسوده از خورد و خوراک و گناه های درونی و بیرونی سر بر بالین می گذارد ، پس از استراحتی شیرین به لطف حق ، خواب نوشین را ترک گفته و در دل شبی آرام ، مشتاقانه به عبادت و نجوای با خالق می نشیند و در پی نیایش شبانه، صبحی بانشاط را آغاز کرده و ممدوح از جانب پروردگار واقع می شود، همچنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده اند :

عِندَ الصَّباحِ یُحْمَدُ الْقَومُ السُّری : صبحگاهان رهروان شب ستایش می شوند و به سان شیر نیرومند مشغول انجام وظیفه می شوند ، ولی خواب مانده ها وامانده اند و آنان که دعا و نیایش و توجه به مقام ربوبی را فراموش نموده اند ، همانند پیمانه کوچک آبی هستند که ارتباط آنها از اقیانوس و دریا قطع گردیده و از بین رفته است . به هر حال از آیات و روایات بسیار برمی آید که خدای سبحان برای شب

ص:127

حساب خاصی قائل شده است و آن را یکی از نشانه های وجود خویش برشمرده است ، وَ مِنْ آیاتِه مَنامَکُمْ بِاللَّیلِ) .(1)

پرمعنی برآن اعتراف می کند، به راستی وجودهمسرانی دارای محاسن نیکو از عنایات خداوندی است و ازدواج و همسر ، عامل آرامش روح و زندگی است و ناآرامی های روانی را برطرف می کند .

از پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله روایت است که فرمودند : مَنْ اَحَبَّ اَنْ یَلقَی اللّهَ طاهِرا مُطَهَّرا فَلْیَلَقَهُ بِزَوْجَةٍ : هرکس دوست دارد که پاک و پاکیزه خدا را دیدار کند ، با همراه داشتن همسری به دیدارش رود (1)

و درجایی دیگرمی فرمایند: ما بُنِیَ فِی الاِْسْلامِ بِناءٌ اَحَبُّ اِلَی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَ اَعَزُّ مِنَ التَّزْویج: دراسلام هیچ بنایی ساخته نشد، که نزد خدای عزوجل محبوب تر

ص:129

و ارجمندتر از ازدواج باشد .(1)

آرامش از طریق ازدواج از جایی ناشی می شود که این دو جنس مکمل یکدیگر و مایه شکوفایی و نشاط و پرورش یکدیگر می باشند ، به طوری که هریک بدون دیگری ناقص است و طبیعی است که میان یک موجود و مکمل وجود او ، چنین جاذبه نیرومندی وجود داشته باشد . به هر حال این آرامش هم از نظر جسمی است و هم از نظر روحی ، هم از جنبه فردی و هم اجتماعی و بیماری هایی که به خاطر ترک ازدواج برای جسم انسان پیش می آید قابل انکار نیست ، همچنین عدم تعادل روحی و ناآرامی های روانی که افراد مجرد با آن دست به گریبان هستند ، کم و بیش بر همه

ص:130

روشن است . از نظر اجتماعی افراد مجرد کمتر احساس مسئولیت می کنند و به همین جهت انتحار و خودکشی در میان مجردان بیشتر دیده می شود و جنایات هولناک نیز از آنها بیشتر سر می زند ، هنگامی که انسان از مرحله تجرد به مرحله زندگی خانوادگی گام می گذارد ، شخصیت تازه ای در خود می یابد و احساس مسئولیت بیشتری می کندو این است معنی احساس آرامش درسایه ازدواج)(1)

البته ناگفته نماندکه ازدواج و توقع آرامش در پناه آن بدون رعایت حقوق از جانب طرفین امکان پذیر نیست .

امام سجاد علیه السلام می فرمایند : حق زن این است که بدانی خدای عزوجل او را مایه

ص:131

آرامش و انس تو قرارداده است و بدانی که این نعمتی است که خداوند به تو داده ، پس اورا گرامی بدار و با وی نرمی کن، هرچند حق تو براو واجب تراست، امّا حق وی بر تو این است که بااومهربان باشی(1)

و امام صادق علیه السلام این گونه فرموده اند : زن نسبت به شوهر سازگار خود سه نکته را باید رعایت کند :

1 حفظ کردن خود از هر گناه و آلودگی تا شوهرش در هر حال و موقعیتی ، در دل به او اطمینان داشته باشد .

2 مراقبت از او و زندگیش تا شوهرش در صورتی که لغزشی از او سر

ص:132

بزند ، نسبت به وی عطوفت و مهربانی نشان دهد .

3 اظهار عشق به او با عشوه و دلبری و هیأت مناسب و خوشایند در نظر او (1)

به هرحال آرامش و آسایشی که مؤمنان از طریق ازدواج با همسرانی شایسته بدست می آورند، بسیارلذت بخش است، همانطوری که پیامبرخدا صلی الله علیه و آله فرمودند: مَااسْتَفادَ المُؤْمِنُ بَعدَ تَقوَی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ خَیْرا لَهُ مِنْ زَوْجَةٍ صالِحَةٍ : مؤمن ، بعد از تقوای خدای عزوجل بهره ای بهتر از زن شایسته نبرده است .(2)

ص:133

بنابراین آنها که پشت پا به این سنت الهی می زنند وجود ناقصی دارند ، چراکه یک مرحله تکاملی آنها متوقف شده است .

می دهد، چه تعبیر جالب و دل انگیزی، لطف و صفا و آرامش و اطمینان ازآن می بارد، دعوت مستقیم پروردگار از نفوسی که در پرتو ایمان به حالت آرامش و اطمینان رسیده اند ، دعوت از آنها برای بازگشت به سوی پروردگارشان ، به سوی مالک و مربی و مصلحشان ، دعوتی که آمیخته با رضایت طرفینی است ، رضایت عاشق دلداده از معشوق و رضایت محبوب و معبود حقیقی و به دنبال آن تاج افتخار عبودیت را بر سر او نهادن و به لباس بندگی مفتخرش کردن و در سلک خاصان درگاه، او را جای دادن و سپس دعوت از او برای ورود به بهشت ، آن هم با تعبیر (وارد بهشتم شو) که نشان می دهد میزبان این میهمانی تنها ذات مقدس الهی است .

و منظور از نفس در اینجا همان روح آدمی است و تعبیر به مطمئنه اشاره به آرامش است که در پرتو ایمان پیدا و حاصل شده است . چنین نفسی هم اطمینان به وعده های الهی دارد و هم به راه و روشی که برگزیده مطمئن است ، هم در قبال دنیا و هم در ادبار

ص:135

دنیا ، هم در طوفان ها و هم در حوادث و بلاها و از همه بالاتر در آن هول و وحشت و اضطراب عظیم قیامت نیز آرام است . روح آرام به سوی پروردگار بازمی گردد و در جوار قرب او جای می گیرد ، بازگشتی معنوی و روحانی ، نه مکانی و جسمانی .

شادی و آرامش (135)

وَ مَنْ یَأْتِه مُؤْمِنا قَدْعَمِلَ الصّالِحاتِ فَاُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی : و هرکه مؤمن به نزد او رود، درحالی که کارهای شایسته انجام داده باشد، برای آنان درجات والا خواهد بود .(1)

یکی از یاران امام صادق علیه السلام از ایشان پرسید : آیا ممکن است مؤمن از قبض روحش ناراضی باشد ؟ حضرت فرمود : نه به خدا سوگند هنگامی که فرشته مرگ برای قبض روحش می آید ، اظهار ناراحتی می کند ، فرشته مرگ می گوید : ای ولی

ص:136

خدا ناراحت مباش ، سوگند به آن کس که محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرده ، من بر تو مهربانترم از پدر مهربان ، درست چشمهایت را بگشا و ببین ، او نگاه می کند ، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام و حسن و حسین علیهم السلام و امامان از ذریّه آنها را می بیند ، فرشته به او می گوید : نگاه کن این ها دوستان تواند ، ناگهان گوینده ای از سوی پروردگار بزرگ ندا می دهد : یا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ... ، ای کسی که به محمد و خاندانش اطمینان داشتی ، بازگرد به سوی پروردگارت ، در حالی که تو به ولایت آنهاراضی هستی و اوباثوابش ازتو خشنوداست. داخل شو درمیان بندگانم یعنی محمد صلی الله علیه و آله واهل بیتش و داخل شو دربهشتم، دراین هنگام چیزی برای انسان محبوب تر ازآن نیست که هرچه زودتر روحش از تن جداشود و به این منادی بپیوندد.)(1(1) (2)

ص:137

مؤمن با اعمال خیر و نیکی که انجام می دهد ، آنچه از ثواب را که خداوند در دنیا وعده داده بدست می آورد و نهایت عطوفت و مهربانی پروردگارش را در بهشت جاویدان همراه با آرامش کسب می نماید .

در روایتی از امام صادق علیه السلام نمایان می گردد که مؤمن را آسایش حقیقی نباشد مگر آنگاه که خدا را دیدار کند و اگر غیر از این آسایش تصور شود در چهارچیز است :

1 سکوتی که درآن وضع قلب و روح نسبت به خداسنجیده شودکه درچه حال است.

2 خلوتی که از آفت های آشکار و نهان دوران در امان باشد .

3 گرسنگی ای که شهوت ها و وسوسه های شیطان را بمیراند .

ص:138

4 شب زنده داری که دل را روشن و طبع را صاف و روح را پاک کند (1)

اعمال نیک اهل تقوی به یک امید و آن آرامش و آسایش در پناه لقای پروردگار است و خیر و آسودگی تنها در اقبال به سوی خدا و توجه به اوست . در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام راه رسیدن به آسایش مخالفت کردن با هوای نفس برشمرده شده که این طعم توسط مؤمن چشیده نمی شود مگر در روز اول ورود به بهشت .(2)

روزی امام صادق علیه السلام به اصحاب خود فرمود : آرزوی محال نکنید ، عرض کردند ، مگر چه کسی آرزوی محال می کند ؟ فرمود : شما ، مگر نه اینکه آرزومند

ص:139

آسایش دردنیاهستید؟عرض کردند:بله،فرمود:آسایش برای مؤمن دردنیامحال است.(1)

و یا در حدیثی از امام سجاد علیه السلام که به یکی از همنشینان خود فرموده اند ، آمده است : از خدا بترس و در طلب دنیا جانب اعتدال را نگاه دار و چیزی را که آفریده نشده است طلب مکن ، آن مرد عرض کرد : چگونه ممکن است کسی در طلب چیزی برآید که هنوز آفریده نشده است ؟ حضرت فرمود : کسی که خواهان توانگری و دارایی و رفاه در دنیا باشد در حقیقت آنها را برای آسایش می خواهد و آسایش در دنیا و برای اهل دنیا خلق نشده ، بلکه در بهشت و برای بهشتیان آفریده شده است .(2)

ص:140

آنچه برداشت می شود این است که دیدار پروردگار و سکنای در فردوس برین در جوار مقربان الهی ، نهایت آرامش و سکینه است برای فرد مؤمن . همانطور که خداوند وعده آن را به داود این گونه فرمود :

اِنّی وَضَعْتُ الرّاحَةَ فِی الْجَنَّةِ وَ هُمْ یَطلُبُونَها فِی الدُّنیا فَلا یَجِدُونَها

من آسایش را در بهشت مقرر کرده ام ، مردم در دنیا به دنبالش می گردند و نمی یابند .(1)

و به فرموده علی علیه السلام : مَنْ اَحَبَّ الرّاحَةَ فَلیُؤْثِرِ الزُّهْدَ فِی الدُّنیا :

ص:141

هرکس دوستدار آسایش است ، باید که بی اعتنایی به دنیا را برگزیند .(1)

ناگفته نماند که بی اعتنایی به دنیا به آن معنا نیست که انسان از هرگونه تلاش و کوشش برای به کمال رسیدن سرباز زند و همچنین آرامش و آسایش به طور کامل در دنیا محال نیست ، بلکه آن سکینه مطلوب و سزاوار مؤمن در آخرت چشیده خواهد شد . بنابراین انسان باید علاوه بر نگاه به آینده زندگی و برنامه ریزی و تلاش در جهت شکوفایی و اعتدال و میانه روی در گذران آن ، هدف نهایی خویش را رؤیت جلال و عظمت خداوندی و امید آرامش در زیر سایه پرمهر پروردگار قرار دهد .

احساس و هیجانی در او پدید می آید که از آن به شادابی و نشاط تعبیر می شود . از این رو شادی و نشاط یک امر غریزی و طبیعی و از هیجان های مفید در مقابل هیجان های زیانبار همچون اندوه ، غصه ، خشم و ناکامی است .

شادمانی و شاد زیستن را نعمت بزرگی برای پرورش عالی ترین صفات و خصایص انسانی دانسته اند .

اداره زندگی» (1) سفارش کرده اند .

شادی و آرامش (143)

امام رضا علیه السلام می فرماید: وقتی را هم به تفریحات و لذایذخوداختصاص دهید و از شادی ساعت های تفریح،نیروی لازم رابرای عمل به وظایف وقت های دیگرتأمین کنید.(2)

بکوشید تا رنج ها کم کنید دل غمگنان ، شاد و خرّم کنید

چو روزی به شادی همی بگذرد خردمند مردم ، چرا غم خورد (3)

از آن سوی ، افسردگی در برابر شادابی ، آفت پیشرفت و عامل واماندگی است ،

بدان گونه که روانشناسان «افسردگی را معلول از دست دادن ها» می شمارند .

ص:144

لذت های گذرا بیشتر شود افسردگی و غم بیشتر را باید پذیرا باشد . مراد از شادی گذرا آن است که از استغنا و زهد سرچشمه نگرفته ، بلکه به سبب هیجانات موقت و عواملی همچون مواد مخدر ، مشروبات الکلی و فعالیت های زیانبار پدید می آید ، این شادی وابسته به اسباب و وسایل است ، مادامی که اسباب آن فراهم نباشد، ازبین می رود .

اریک فروم روان شناس معتقد است :

نبودن لذت های واقعی سبب می شود که مردم به دنبال خوشی های هیجان انگیز تازه ای باشند ، خوشی یا هیجان چون به اصطلاح به اوج خود رسید دلتنگی در پی دارد ، چراکه هیجان تجربه می شود ، لکن شخص رشد نکرده و مرزهای

ص:146

درونی اش افزایش پیدا نمی کند .(1)

حضرت علی علیه السلام می فرمایند : «تفریح و شادی باعث فرح و انبساط و آرامش روح و مایه شادی و خرمی است».

در خلال انجام کارهای روزانه ، چون آدمی در اثر برخورد با عوامل مختلف و خسته کننده بخصوص زمان کنونی که کارها فنی شده و با تفکرات بیشتری باید انجام یابند و فشار حاصله از زندگی روزمره ، اثرات زیادی روی جسم انسانی باقی می گذارد . باید به فکر جبران این عوامل بود که بهترین راه مبارزه با این گونه جریانات تفریح کردن و ساعاتی چند ، بدون مسئولیت و احساس گرفتاری به تفریحات سالم پرداختن است .

ص:147

حضرت رضا علیه السلام چنین فرموده اند : از لذایذ دنیوی نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید و تمایلات خود را از راه های مشروع برآورد نمایید . مراقبت کنید در این کار به مردانگی و شرافتشان آسیب نرسد و دچار تندروی و اسراف نگردید ، تفریح و شادی و سرگرمی های لذت بخش شما را در امور زندگی موفق و یاری می کند و به کمک آنها بهتر به امور زندگی دنیا موفق خواهید شد .

ساعت های تفریحات سالم یکی از پربهاترین ساعات زندگی است زیرا در خلال آن تمام فرسودگی ها و ناراحتی های گذشته جبران می شود . در هنگام تفریح ، آدمی احساس نشاط شادی ، عدم مسئولیت و نیز احساس آزادی می نماید .

این چند ساعت تفریح و سرور ، فرصتی است در زندگی که هرکس باید از آن استفاده نماید تا عمر طولانی ترین را بدست آورد .

حضرت علی علیه السلام می فرمایند : مواقع شادمانی و سرور فرصت است .

ص:148

است برای اولیاء خدا .

امروزه به دلیل جایگاه ایمان در شادی آفرینی واقعی ، در میان روان شناسان غرب نوعی اقبال و خوش بینی نسبت به دین پدید آمده است . پژوهش ها نشان می دهد آنان که با مسائل دینی مأنوس اند ، از نشاط و آرامش بیشتری برخوردارند .

دیل کارنگی می نویسد : امروزه جدیدترین علم یعنی روان پزشکی همان چیزهایی را تعلیم می دهد که پیامبران به مردم می آموختند زیرا آنان دریافته اند که داشتن یک ایمان محکم ، نگرانی ، تشویش ، هیجان و ترس را برطرف می سازد .(1)

استاد شهید مطهری پیرامون بهجت زایی ایمان معتقد است :

ایمان مذهبی آثار نیک فراوان دارد ، چه از نظر تولید بهجت و انبساط و چه از نظر

ص:150

نیکوساختن روابط اجتماعی و چه از نظر کاهش و رفع ناراحتی های ضروری که لازمه ساختمان این جهان است .(1)

«نگاه کردن به سبزه ها مایه شادمانی است» .(1)

می کنم»(1)

حضرت علی علیه السلام می فرماید : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه یکی از اصحاب را اندوهگین می دید او را با شوخی و مزاح خوشحال می کرد»(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم را بر پیروی از این روش توصیه می فرماید :

«هرکه مؤمنی را شاد کند ، مرا شاد کرده و هرکه مرا شاد کند ، خدا را شاد کرده است» .(3)

پیشوایان دین ضمن توصیه بر شوخ طبع بودن ، بر حفظ وقار و رعایت متانت تأکید داشته و رعایت مرزهای آن را یادآور شده اند و همگان

ص:154

را از مسخره گی ، سبک سری ، ناسزاگویی ، دروغ و غیبت پرهیز داده اند .(1)

خداوند کسی را که در میان جمعی شوخی و بذله گویی می کند دوست دارد ، به شرط آنکه ناسزایی در سخنش نباشد به فرموده امامان معصوم ، «شوخی زیاد ، آبرو ، وقارواحترام انسانی رامی برد» (2)وبرای آدمی دشمن به وجودمی آوردوبه نوعی«نشانه حماقت است» .

از این رو شایسته است که جوان «جدّی اش بیشتر از شوخی اش باشد» .(3)

آبراهام مازلو روانشناس معاصر باجداسازی نوعی شوخی افراد خواستار شکوفایی، با سایر افراد ، در وصف شوخی آن دسته از افرادی که از سلامت روان کمتری

ص:155

برخوردارندچنین می نگارد:

1 شوخی خصمانه ، که سبب آزار افراد است .

2 شوخی ای که به تحقیر شخص یا گروهی دیگر می انجامد .

3 شوخی عصیان در برابر قدرت ، که نشانه های ضعف و وقاحت را با خود دارد .(1)

روح در تاریکی و خشونت ماده خسته می شود» . از این رو در فرهنگ دینی ما به نظافت و آراسته بودن که عامل فرح بخش زندگی است توصیه شده است .

امام صادق علیه السلام می فرماید: اِنَ اللّهَ یُحِبُ الْجَمالَ وَالتَّجْمیلَ وَ یُکْرِهُ الْبُؤْسَ وَ التَّباؤُسَ: خداوند زیبایی و آرامش را دوست دارد و نپرداختن به خود و ژولیده نشان دادن خود را ناخوش دارد.(1)

حضرت علی علیه السلام می فرماید : همان گونه که انسان برای افراد دور و بیگانه خود را می آراید برای نزدیکان و برادران دینی نیز باید بابهترین وضع خود راآراسته سازد .(2)

رسیدگی به موی سر و صورت ، رسیدگی به پوست ، عطر زدن ، مسواک

ص:157

زدن ، کوتاه کردن ناخن و پوشیدن لباس تمیز ، از جلوه های آراستگی است که در کاستن غم و اندوه و چیره سازی شادابی مؤثر است .

تَفَرُّجُ هَمًّ وَ اکتِسابِ مَعیشَةٍ وَ عِلْمٍ وَ آدابٍ وَ صُحْبَةِ ماجِدٍ (1)

یعنی : در جستجوی بزرگی ، از وطن دور شو و مسافرت نما که دارای پنج فایده است : غم و اندوه برچیده شود . روزی و علم و ادب و توفیق همنشینی بزرگان به دست می آید .

روزی امام صادق علیه السلام به منزل و تفریحگاه برادر خود ، عبداللّه بن محمد تشریف برد ، عمروبن حریث چون خدمت امام رسید ، عرض کرد : «فدایت شوم! چه شده که به اینجا آمده اید؟».

حضرت فرمود : «برای گردش» (2)

امام خمینی مکرر (ره) فرمود : «من نه یک ساعت تفریحم را برای درس گذاشتم

ص:159

و نه یک ساعت وقت درسم را برای تفریح گذاشتم» . ایشان به نواده خود چنین توصیه می کرد :

تفریح داشته باش ، اگر نداشته باشی ، نمی توانی خودت را برای تحصیل آماده کنی (1)

«اَلاِْخْوانُ جَلاءُ الْهُمُومِ وَ الاَْحْزانِ : برادران ، زنگار نگرانی و اندوه را از دل می زدایند» (1)

دانشمندان ، شادی را در کنار یار بودن و به فراق مبتلا نشدن می دانند .

دوستی رابطه ای است شخصی ، صمیمانه ، خصوصی و انحصاری که در آن همدلی و هم ذوقی به خوبی نمایان است . «دوست» همدم مهر و هم درد اندوه انسان است و نیازها ، آرزوها ، غم ها ، مشکلات ، ضعف ها و توانایی های آدمی را می داند ، به درستی او را درک می کند و به همین دلیل در ایجاد شادابی و نشاط در انسان می افزاید .

امیر مؤمنان علیه السلام دوست را نزدیک ترین خویشاوند دانسته و بر نقش آن در زدودن

ص:161

نگرانی و اندوه تکیه می نماید .

نفث حکیمی که مفرّح بود آب و می و لحن خوش و بوستان

هست و لیکن نبود نزد عقل هیچ مفرح چو رخ دوستان

قطعا نشانه هایی است».(1)

حضرت علی علیه السلام می فرماید :

«هرکس دوست دارد پاک و پاکیزه با خداوند ملاقات کند باید دارای همسر و همدم باشد و به دیدار محبوب برود» .(2)

ازدواج عامل رهایی فرد از تنهایی ، وسیله ای برای برآورده ساختن نیازهای روانی ، محلی برای بیان و تسکین خاطر ، کانونی برای ارائه دوستی ، صمیمیت و محبت و در مجموع وسیله ای برای ایجاد محیطی خصوصی برای نیل به آسایش ، آرامش و شادابی است .

زیباترین و کامل ترین کانونی را که می توان به عنوان یک الگو از آن

ص:163

یاد کرد ، زندگی مشترک امام علی علیه السلام و حضرت زهرا علیهاالسلام است .

امام به همسرخود چنین می فرماید:

«کُنّا کَزَوْجِ حَمامَةٍ فی اَبْکَةٍ مُتَمَتِّعینَ بِصِحَّةٍ وَ شَبابٍ»

(من تو همانند دو کبوتر در یک آشیانه از سلامتی و نشاط جوانی بهره می بردیم).(1)

رَسُولِ اللّهِ : بازگذاشتگان بر ماندنشان بر خلاف رسول خدا و اینکه با او به جهاد نرفتند شادمان شدند» (1)

و در بعضی از آیات در شادی ممدوح به کار رفته مثل « وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللّهِ : آن روز مؤمنان در اثر یاری خدا مسرور می شدند» .(2)

«اِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ ... : قومش به قارون گفتند : از کثرت مال شادمان و متکبر مباش که خدا متکبران شادمان را دوست ندارد» (3)

نشاط نعمت را می بینی» .(1)

شادی و آرامش (165)

«نَضْرَة» به معنی طراوت و نشاطی است که در صورت صاحبان زندگی مرفه نمایان است .

اشاره به اینکه نشاط و سرور و شادی در چهره های نیکان موج می زند و نیازی به سؤال نیست به عکس دوزخیان که اگر در چهره های آنها بنگری غم و رنج و اندوه از چهره هایشان نمایان است. (2)

ص:166

قصص می خوانیم : «اِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ اِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ : به خاطر بیاور هنگامی را که قومش به او گفتند این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد» .

البته این تفاوت باید از قرائن شناخته شود و پیداست که در آیه موردبحث «فرح» از نوع دوم منظور است «تَمْرَحُون» از ماده «مَرَح» به گفته جمعی از ارباب لغت و مفسران به معنی شدت فرح و گستردگی آن است .

آری این گونه شادی های توأم با غرور و غفلت و بی خبری و همراه با هوسرانی و شهوت ، انسان را به سرعت از خدا دور می کند و از درک حقایق بازمی دارد ، واقعیت ها را شوخی و حقایق را مجاز جلوه می دهد و چنین کسانی سرنوشتی جز آنچه در آیات فوق گفته شد ندارند .

ص:168

ستمکاران قرار مده» .(1)

شادی و آرامش (169)

شَمِتَ : شَماتت : شادان شدن به بلای دشمن .

این لفظ در قرآن کریم فقط 1 بار بیان شده است و در واقع نوعی از شادی و نشاط را بیان می کند که حالت شماتت و تمسخر در آن باشد و در واقع هارون به موسی گفته: دشمنان را بی جهت شادمان مکن که آنها ببینند تو مرا عتاب و مؤاخذه می کنی و ازگرفتاری من شادشوند .

اینان مردم شایسته کردار و درست اندیشی هستند که اثر نعمت و مهر خدا و شادی و شادمانی از سر و روی آنان هویداست و چهره هاشان فروزان است .

و این چهره های شادمان از ثمره تلاش و کوشش مترقّی خود در زندگی دنیا خشنودند و ارزانی دارنده آن مقام و نعمت ها را سپاس می گویند .(1)

است که دیوار گرداگرد آن کشیده شده و از هر نظر محفوظ است .

جالب اینکه از میان تمام میوه ها در این جا روی انگور تکیه شده به خاطر مزایای فوق العاده ای که این میوه در میان میوه ها دارد ، زیرا به گفته دانشمندان غذاشناس «انگور» علاوه بر اینکه از نظر خواص ، یک غذای کامل محسوب می شود و مواد غذایی آن بسیار نزدیک به شیرمادر است ، دو برابر گوشت در بدن ایجاد حرارت می کند و بنابراین انگور اعصاب را تقویت کرده و تولید نشاط کرده و به خاطر داشتن انواع ویتامین ها ، به انسان نیرو و توان می بخشد و او را شاداب می سازد .(1)

ص:172

ترس برای اینکه دچارغفلت نشود و شادمانی برای فضل و رحمتی که به او رسیده است.

نخواهد داد و برای چیزی اندوهناک و غمگین است که هرگز به دست نخواهد آورد . پس بهترین چیز نزد تو در دنیا رسیدن به لذت ها ، یا انتقام گرفتن نباشد ، بلکه هدف تو خاموش کردن باطل یا زنده کردن حق باشد . تنها به توشه ای که از پیش فرستاده ای خوشحال باش و بر آنچه به جای می گذاری حسرت مخور» .(1)

عاشقانه ، کمک به انسانی افتاده ، نوازش یتیمی غمگین ، سیر کردن گرسنه ای بینوا ، زیارت بارگاه انسانی پاک ، دیدار وابستگان و گفت و گو با دوستی صمیمی که همگی از سفارش های دین و تعالیم پرمحتوای آن است ، همان سرور و نشاطی را به دنبال دارد که دیدن بهار طرب انگیز و صبح پرلطافت و قطره ای شبنم بر رخسار گل سرخ و زمزمه جویبار و وزش نسیم روح افزا .

هر دو نوع شادی برگرفته از یک حقیقت و هر دو جلوه ای از زیبایی و عظمت و کمال خداوند بزرگ و کریم است . نگاهی گذرا به تعالیم دینی نشان می دهد ، شادی و سرزندگی از آثار ایمان مذهبی است ؛ چراکه مذهب بر زمینه های پیدایش شادی سفارش کرده و نشانه هایش را ستوده است .

نداشتن نگرانی و اضطراب و غم و اندوه و رسیدن به اطمینان قلبی اساس هر نوع شادی است و این ممکن نیست مگر باایمان به قدرت مطلقی که سرچشمه همه

ص:178

نیکی ها است . (1) به همین دلیل ، عمیق ترین و عالی ترین شادی شادی ها و سرورها از آن مردان پاک سیرت و آشنا با خداوند است . در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم : «رَکْعَتانِ فی جَوْفِ اللَّیْلِ اَحَبُّ اِلَیَّ مِنَ الدُّنْیا وَ ما فیها : دو رکعت نماز در دل شب نزد من از دنیا و آنچه در آن است ، ارزنده تر و دوست داشتنی تر است» . (2)

حضرت صادق علیه السلام می فرماید : اگر مردم از فضیلت شناخت خداوند متعال آگاه بودند ، چشمان خود را به بهره های مادی که خداوند به دشمنانش بخشیده نمی دوختند و دنیای آن ها در نظرشان از چیزی که زیر پا لگد می کنند ، بی ارزش تر بود و از شناخت خداوند چنان لذت می بردند که گویا پیوسته در

ص:179

باغ های بهشت با دوستان خدا، همنشین و همراهند .(1)

در دین اسلام دستورهای فراوانی که زمینه ساز شادی و سرور است وارد شده است : مانند سفارش به حسن خلق و گشاده رویی و دیدار برادران ایمانی با روی گشاده و چهره شکفته و تلاش برای شاد کردن مؤمنان ؛ چنان که در روایت آمده است: «اَلْقِ اَخاکَ بَوَجْهٍ مُنْبَسِطٍ : با رویی گشاده با برادران ملاقات کن» .(2)

«اَیُّما مُسْلِمٍ لَقی مُسْلِما فَسَرَّهُ ، سَرَّهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ : هر مسلمانی که مسلمانی را ببیند و او را مسرور کند ، خداوند را شاد کرده است» .(3)

ص:180

در بهشت خانه ای است به نام خانه شادی ، تنها کسی که یتیمان و بچه ها را خوشحال کند به آن داخل می شود .(1)

بوی خوش عامل مهم شادمانی است و متقابلاً بوی بد عامل ناامیدی و افسردگی ؛ در روایات اسلامی توجه ویژه ای به استفاده از عطریات و بوی خوش شده است و خوشبو بودن از ویژگی های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و از سنت های آن حضرت شمرده شده است ؛ حضرت صادق علیه السلام می فرماید : رسول خدا صلی الله علیه و آله برای بوی خوش بیش تر از خوراک خرج می کرد (2)

رنگ روشن شادی آفرین است ؛ در دین نیز به پوشیدن لباس های روشن و به

ص:181

ویژه سفید ، توجه زیادی شده است ؛ در حال نماز بر پوشیدن لباس سفید تأکید شده و پوشیدن لباس سیاه در این حال مکروه شمرده شده است ؛ در حدیثی از پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله آمده است : «اِلْبَسُوا الْبَیاضَ فَاِنَّهُما اَطْیَبُ وَ اَطْهَرُ وَ کَفِّنُوا فیها مَوْتاکُمْ ؛ لباس های سفید بپوشید ، چون بهتر و پاک تر است و مردگان خود را در آن آن ها کفن کنید» .(1)

در اسلام آراستگی ظاهری امتیازی برای فرد و یکی از نشانه های ایمان شمرده شده است . هر مسلمان مؤمنی از کودکی با حدیث «اَلنَّظافَةُ مِنَ الاْیمانِ» آشنا است ؛ نقش آراستگی ظاهر در آرامش و نشاط روحی و ایجاد شادی و انبساط فردی و اجتماعی انکارناپذیر است . کار جوهر آدمی و نشانه حیات او است ، انسان تنبل ،

ص:182

بهره اش از زندگی اندک و سلامتی اش در معرض خطر و شادابی اش بر باد است . کار و تلاش از انحرافات و لغزش ها جلوگیری می کند ، زمینه بسیاری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی را از بین می برد و بر سر زندگی و نشاط می افزاید .

در روایات اسلامی به حدی بر اهمیت کار و تلاش در راه کسب روزی حلال و تأمین هزینه های زندگی تأکید شده که انسان غرق در شگفتی و حیرت می شود . حضرت صادق علیه السلام در روایتی می فرماید : فرد زحمتکش که برای رفاه خانواده اش می کوشد ، همانند مجاهد در راه خدا است .(1)

سیر و سفر در شهرها و سرزمین های مختلف و گشت و گذار در طبیعت و دیدن منظره های زیبا و آشنایی با ادب و رسوم ملت ها ، گذشته از فایده های فراوان مادی و

ص:183

معنوی ، آدمی را از افسردگی می رهاند و به سلامتی جسم و روان و ایجاد شادمانی کمک شایانی می کند . از این رو ، دین مقدس اسلام مردم را بسیار بدان سفارش کرده است و تعبیر «سیروا فی الارض» را در آیات متعددی از قرآن می توان یافت(1) توصیه به شرکت در مجالس شادی مثل مجالس عروسی و ولیمه و اطعام دادن در هنگام ازدواج و تولد فرزند و خرید خانه و برگشت از حج و زیارت(2) که هدف از آن ها ایجاد انس و الفت و صفا بین مؤمنان و شاد و مسرور ساختن آن ها است ، گواه اهمیت دادن دین مبین به مقوله شادی و سرور است . سفارش به پوشیدن لباس های نیکو و زیبا و زینت کردن و معطر بودن و شادی کردن و شاد ساختن یکدیگر در اعیاد

ص:184

اسلامی ، به ویژه عید سعید غدیر و تأکید بر صله ارحام و اطعام دادن و دست دادن و مصافحه با مؤمنان و زیارت آن ها و تبسم کردن به روی آن ها و هدیه دادن به آن ها، شاهددیگری برتوجه اسلام به این امر است .

باید دانست شادمانی تنها در لذت های مادی گذرا خلاصه نمی شود ، شادمانی واقعی در نزدیک شدن به هدف والای آفرینش و آراسته شدن به خصلت ها و خوی های انسانی و الهی است . به گفته ارسطو : «شادمانی عبارت است از پروراندن عالی ترین صفات و خصایص انسانی» (1)

بنابراین ، لذت و خوشی تنها با عوامل مادی به دست نمی آید . عوامل معنوی نیز در ایجاد شادی مؤثرند . گاهی انجام کارهایی که عادتا باید لذتبخش باشند ، نه تنها

ص:185

لذتی به انسان نمی بخشد ، بلکه عذاب وجدان و و تشویش روحی نیز می آورد ؛ چراکه روح و وجدان آماده لذت بردن نیستند . یک غذای لذیذ یا رابطه جنسی و یا خانه بسیار زیبا ، اگر حرام و نامشروع و غیرمعقول باشد ، برای انسان سالم و طبیعی تلخ و ناگوارا است .

پرهیز از گناه در بیشتر مواقع ، پرهیز از لذت های مادی سطحی است ؛ ولی در عین حال شادی آور است ؛ زیرا روح آدمی به گونه ای است که گاه از پرهیز و ریاضت معقول سرخوش می شود . ارضای تمایلات به هر صورت و در هر شرایط شادی آور نیست . گاه پرهیز از لذت ، لذت بخش تر از نیل به لذت است (1)

اگر مادری برخلاف میل فرزند دلبندش او را از خوردن غذایی زیانبار بازداشت ،

ص:186

آیا مانع شادمانی او شده است ؟ اگر پزشکی برای راحت ساختن بیماری که غده ای در مغز دارد ، با چاقوی تیز جراحی جمجمه اش را شکافت ، آن غده دردآور را بیرون آورد و او را از غم و درد جانکاه رهانید ، به او شادی نبخشیده است ؟ آیا درست است بگوییم این پزشک با شکافتن استخوان این بیمار او را آزرده ساخته و شادمانی را از او گرفته است ؟ آیا منع بیمار از بعضی غذاها و کارها ، محروم کردن او از سرور و شادمانی است ؟

آیا منع از شراب خواری که ارزنده ترین گوهر وجود آدمی یعنی عقل را محجوب و پوشیده می سازد و بزرگ ترین جنایت ها و زشت ترین کارها را آسان و زیبا جلوه می دهد ، بازداشتن انسان از شادی و شادمانی است ؟

آیا سفارش به دوری از تهمت و غیبت و دروغ و ریا و نگاه ناروا و رابطه ناسالم که زمینه ساز هزاران آسیب فردی و اجتماعی و بستر همه ناهنجاری های

ص:187

روانی و اجتماعی است ، دور کردن انسان از شادی است ؟

آیا سفارش کردن به ارتباط با کانون عظمت و کمال یعنی خداوند متعال و رسیدن به سکون و اطمینان قلب در پرتو این ارتباط که محور اصلی آموزه های دینی و مذهبی است ، شادی بخش نیست ؟

آیا دستور به نماز و عبادت و صله رحم و انفاق به تهی دستان و گذشت و بزرگواری و کمک به برادران دینی و پیشی گرفتن در نیکی و خوبی و تقوا و پاکدامنی و عفت و وقار و اخلاص در اعمال و تکبر نورزیدن و خودپسند نبودن و هزاران دستور فردی و اجتماعی و اخلاقی و اقتصادی و سیاسی دیگر ، زمینه ساز شادی حقیقی و راستین بشر در دنیا و آخرت نیست ؟

ستودن اعمالی چون گریه از خوف خداوند و عظمت و کبریای او و گریستن بر خطاها و گناهان و نیز گریه و سوگواری در عزاداری اولیای الهی و انسان های برجسته

ص:188

و ممتاز و سفارش به آن ها ، به هیچ وجه با سرزندگی و نشاط ناسازگار نیست . گریه ای که از سر عشق به خداوند و یادآوری عظمت او باشد ، پیوند با دریای بی کران همه نیکی ها و زیبایی ها و سرچشمه همه شادی ها و بهجت ها است . گریستن بر مظلومیت اولیای الهی و جفایی که بر آنان رفته است ، در واقع گریستن بر پنهان شدن خورشیدهای تابان و زندگی بخش و چیرگی ظلمت و تیرگی بر آسمان انسانیت است ؛ چنین گریه ای نه تنها به افسردگی نمی انجامد بلکه به گواهی تاریخ و تجربه ، هماره نیروی معنوی و قدرت روحی و سرزندگی را افزایش می دهد و پویایی و تحرک جامعه انسانی را رونق می بخشد .

را برای تحصیل آماده کنی و هنگامی که می دیدند بعضی از فرزندانشان در روز تعطیلی مشغول درس خواندن هستند می فرمودند : به جایی نمی رسی چون باید موقع تفریح ، تفریح کنی و می فرمودند : باید در ساعت تفریح درس نخوانید و در ساعت درس تفریح نکنید و مکرّر می فرمودند : من در طول زندگی نه یک ساعت تفریح را برای درس گذاشتم و نه یک ساعت درس را برای تفریح .(1)

با اهداف الهی و انسانی و لذا آیات قرآن درباره شادی دو دسته اند ؛ دسته ای از آیات ، مؤمنین را دعوت به شادی نموده ؛ مانند آیه :

قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ : (ای رسول خدا !) به خلق بگو که شما باید منحصرا به فضل و رحمت خدا شادمان شوید (و به نزول قرآن مسرور باشید) که آن بهتر و مفیدتر از ثروتی است که برای خود اندوخته می کنید» .(1)

بنابراین مردم به فضل پروردگار و به رحمت بی پایان او به این کتاب بزرگ الهی که جامع همه نعمت ها است باید خشنود شوند نه به جمع ثروت ها و بزرگی مقام ها و فزونی قوم و قبیله .

ص:191

همچنین قرآن کریم ، زمانی که وعده الهی ، مبنی بر نصرت و پیروزی رومیان اهل کتاب بر مشرکان مجوس ، محقّق می شود ، می فرماید :

«...وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ.بِنَصْرِاللّهِ...:و درآن روز(که رومیان فاتح شوند) مؤمنان شاد می شوند به یاری خداوند» .(1)

بنابراین ، شادی ها براساس ارزش ها و اهداف مقدّس و پیروزی موحّدین بر مشرکین است .

دسته دیگری از آیات قرآن شادی را مذمّت نموده ؛ شادی های بیهوده ای که براساس ضد ارزش هاست . در اینجا به دو نمونه از آنها اشاره می شود :

1 قرآن کریم در داستان «قارون» که فردی خودخواه و مغرور بود

ص:192

و شادی های مستانه داشت ، از زبان قومش می فرماید :

اِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ اِنَّ اللّهَ لایُحِبُّ الْفَرِحینَ : به خاطر بیاور هنگامی که قوم قارون به او گفتند : این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد» (1)

2 قرآن کریم ضمن بیان عذاب های دوزخیان می فرماید :

«ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الاَْرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ : این به خاطر آن است که به ناحق در زمین شادی می کردید و از روی غرور و مستی به خوشحالی می پرداختید» .(2)

ص:193

جالب اینکه در آخر آیه می فرماید : «بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ» که به معنای شادی به خاطر مطالب بی اساس ، یا شدّت فرح ، ... و شدّت فرح نوعا سر از همه این مسائل درمی آورد .(1)بنابراین ، آنجا که از شادی مذمّت شده به جهت همراه بودن شادی با گناه ، غفلت و فساد است .

در اینجا این سؤال مطرح می شود که راه شناخت شادی های ناروا از شادی های سازنده چیست ؟ پاسخ این است که تشخیص این دو نوع از شادی ها را می توان از قراینی چون انگیزه شرکت ، برنامه و محتوای مجلس ، نوع شرکت کننده های چنین مجالسی ، به دست آورد .

ثابت شده است که ثروت به تنهایی شادی و خوشبختی نمی آورد .

دکتر «دیوید مایزر» در کتاب خود به نام «در جستجوی شادی» چه کسی شاد است و چرا ؟ کلیّه مقاله های تحقیقی را که در آمریکا ، کانادا و کشورهای اروپایی و غربی و برخی دیگر از کشورها درباره «شادی» به چاپ رسیده است به طور جامع بررسی می کند. وی ازاین بررسی های خود نتیجه می گیردکه رابطه ای بین ثروت و شادی وجودندارد و آرامش و شادی را نمی توان با پول خرید، وی همچنین نتیجه می گیرد که سنّ، جنسیّت، موقعیّت اجتماعی، محلّ زندگی ، نژاد و سطح تحصیلات کمک مؤثری به شادی انسان نمی کند.اوازافرادی که باآنان مصاحبه شده گفته های متعدّدی نقل می کند، نظیر«ترجیح می دهم تمام ثروت خانوادگی ام را باخانه ای پرازمحبّت عوض کنم» پول به هراندازه که باشد، نمی تواندتأثّر و غمی که از ناراحتی فرزندانم برایم به وجود آمده

ص:195

برطرف کند (1)

در عین حال می بینیم که بسیاری از مردم هنوز برای کسب شادی و خرسندی به دنبال ثروت اندوزی می روند در حالی که بسیاری از ثروتمندان بزرگ جهان شاد نیستند .

او می گوید : «همیشه علاقه مند بودم بدانم ، شادترین مردم جهان چه کسانی هستند و بدین منظور ، تحقیقات خود را در بازدید از کشورهای مختلف آغاز کردم . روزی با یکی از مهمانداران هواپیمای سوئیس در زمینه فوق صحبت کردم و پرسیدم

آیا شما خوشحال ترین مردم جهان هستید ؟ گفت : نه ، گرچه کشورمان بسیار زیبا و تمیز و منظّم است ؛ ولی بسیاری از خانواده های ما با داشتن دو فرزند از همسرانشان

ص:196

جدا شده و یا جدا می شوند . و دادگاه اکثرا بچه ها را به مادر واگذار می کند و پدر مجبور است بخشی از درآمدش را برای نگهداری از بچه ها بپردازد و هفته ای یک روز می تواند فرزندش را ببیند و من همیشه نگران تقاضای طلاق توسط همسرم و متلاشی شدن زندگی ام هستم . تنها جایی که به سؤال من جواب مثبت دادند ، در هندوستان بود که مهندس جوان هندی در پاسخ به سؤال من گفت ، ما هندی ها شادترین مردم دنیا هستیم ! با خود گفتم چگونه چنین چیزی ممکن است ؛ آنها با آن همه فقر ، شادتر از مردم آمریکا و سوئیس باشند . چگونه هندی ها با وجود اینکه مصرف سرانه منابع طبیعی شان حدود یک سی ام مصرف سرانه منابع طبیعی آمریکایی هاست ، از آنان شادتر می باشند ؟ و چگونه ممکن است یک هندی که تمام روز را زحمت می کشد و کار می کند تا زندگی خود را تأمین کند. و تمام زندگی اش بیش از چند روپیه نمی ارزد ، خوشحال تر از یک میلیونر آمریکایی باشد ؟ لذا سیر و سفری در هندوستان کردم و از

ص:197

نزدیک ، زندگی ساده و بی آلایش آنها را دیدم و فهمیدم که تنها ثروت نمی تواند برای انسان خوشبختی و شادی بیاورد» .

عید می گرفتند و به تفریح و جشن می پرداختند . پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید : این دو روز چه خصوصیّتی دارد ؟ گفتند در دوران جاهلیّت این روز را این گونه سپری می کردیم . رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «خدای سبحان بهتر از این دو روز را برای شما آورده و آن عید فطر و عید قربان است» .(1)

خلاصه اینکه : عید و شادی ما باید با عید کسانی که مادی فکر می کنند ، فرق داشته باشد ، عید یک مؤمن همان لحظه هایی است که بر شیطان و نفس خود غلبه پیدا می کند و عزای او آن روزی است که به گناه مبتلا می شود :

عید هرکس در درون وی بُوَد چون عزا آنجاست عیدش کی بُوَد

ص:199

آن روز عید است» .(1)

از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال شد بهترین بندگان خدا چه کسانی هستند ؟ فرمود : آنهایی هستند که وقتی نیکی می کنند خوشحال می شوند و زمانی که بدی کردند طلب استغفار می کنند .(2)

علی علیه السلام فرمود : «اَکْثِرْ سُرُورَکَ عَلی ما قَدَّمْتَ مِنَ الْخَیْرِ وَ حُزْنَکَ عَلی ما فاتَ مِنْهُ : سرورت را زیاد کن بر آنچه از کارهای خیر برای آخرتت انجام داده ای و حزنت را به آنچه از کارهای خیر ، محروم گشته ای» .(3)

ص:201

عرض کرد : یابن رسول اللّه ! از پدر بزرگوارت شنیدم که می فرمود : بهترین روزی که سزاوار است بنده خدا در آن روز شاد باشد ، روزی است که توفیق خدمت و دستگیری از برادران مؤمن نصیب او گردد و امروز من موفّق شدم ده نفر از برادران فقیر که از فلان شهر نزد من آمده بودند ، به هر کدام از آن ها بخشش نمایم لذا از این جهت خوشحالم .

حضرت فرمود : «به جان خودم سوگند ! تو شایسته این شادی هستی اگر آن انفاق و بخشش خود را به وسیله منّت گذاشتن نابود نکرده باشی ...» .(1)

2 احیای ارزش ها : امام صادق علیه السلام فرمود :

«اَلسُّرُورُ فی ثَلاثِ خِصالٍ : اَلْوَفاءُ و رِعایَةُ الْحُقُوقِ وَ النُّهُوضُ فِی

ص:202

النَّوائِبِ : شادی به سه خصلت است : وفاداری ، رعایت حقوق دیگران و ایستادگی در گرفتاری ها و مشکلات» .(1)

علی علیه السلام فرمود : «فَلْیَکُنْ سُرورُکَ بِمانِلْتَ مِنْ اخِرَتِکَ وَ لْیَکُنْ اَسَفُکَ عَلیمافاتَکَ مِنْها:بایدشادی توبه خاطرآنچه برای آخرت انجام داده ای و حزن وغمت برای محرومیت از آن باشد» .(2)

شبی که بنا شد علی علیه السلام در جای پیامبر صلی الله علیه و آله بخوابد تا حضرت از تیغ دشمنان درامان بماند از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید اگر من در بستر شما بخوابم جان شما به

ص:203

سلامت خواهد بود . وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله جواب مثبت داد حضرت علی علیه السلام لبخندی زد و به شکرانه این توفیق سجده شکر کرد .(1)

3 احیای حق یا از بین رفتن باطل : علی علیه السلام در نامه ای به «عبداللّه بن عباس» می فرماید : «امّا بعد : انسان گاهی مسرور می شود به خاطر رسیدن به چیزی که هرگز از دستش نمی رفت و گاهی محزون می شود به خاطر از دست دادن چیزی که هرگز به آن نمی رسد ، پس باید شادی تو به خاطر احیای حق یا نابودی باطل باشد» .(2)

4 تحوّل معنوی : شادی ، زمانی پسندیده است که در انسان تحولی ایجاد شود و انسان بتواند خطاهای گذشته خود را جبران کند و روزی که احساس کند خداوند

ص:204

گناهان گذشته او را بخشیده . علی علیه السلام فرمود : «عید برای کسی است که بداند گناهانش بخشیده شده است» .(1)

بعضی از بزرگان فرموده اند : «لَیْسَ الْعیدُ لِمَنْ لَبِسَ الْجَدیدَ اِنَّمَا الْعیدُ لِمَنْ اَمِنَ الْوَعیدَ : عید ، به سرور و لباس نو پوشیدن نیست بلکه عید ، روزی است که به جهت دوری از گناهان از عذاب های الهی درامان باشد» .(2)

و متأسفانه گاهی شادی ها آنچنان همراه با گناه است که شادی مساوی با گناه است .

«مَنْ اذی مُؤْمِنا فَقَدْ آذانی: کسی که مؤمنی را آزاردهد، مرا آزارداده است».(1)

«هشام بن سالم» می گوید : از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : خداوند می فرماید: «لَیَأْذَنَ بِحَرْبٍ مِنّی مَنْ اذی عَبْدِی الْمُؤْمِنَ: آن کس که بنده مؤمن مرا بیازارد، با من اعلان جنگ می دهد».

علی علیه السلام فرمود :

«اَلْمُسْلِمُ م-َنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسانِه وَ یَدَه اِلاّ بِالْحَقِّ : مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبانش در آسایش باشند مگر جایی که باید (به حقّ) برخورد کند (مانند امر به معروف و نهی از منکر) .(2)

ص:208

نوعی بیماری روحی است و تعادل در غم و شادی ، نشانه «سلامت روح» است .

علی علیه السلام فرمود : «پارسایان در سختی ها چنانند که گویی در آسایش و راحتی فرود آمده اند ، آنها با سختی ها و بلاها همان اندازه اُنس دارند که با راحتی ها» .(1)

دیدار برادران دینی ، افطار از روزه و شب زنده داری در آخر شب» .(1)

مؤمنان در دنیا به ذکر ، محبت و رضای من است» .

کسی که به خدا محبّت دارد ، طبعا به یاد اوست و از یاد او لذّت می برد و تمام دلخوشی و لذّتش به این است که به یاد او مشغول باشد ؛ چنانکه در دعای سحر امام سجاد علیه السلام می خوانیم : «بِذِکْرِکَ عاشَ قَلْبی ... : با یاد تو دلم زنده است.» اگر یاد تو نباشد ، دل من می میرد ؛ چون به غیر تو دلخوشی و امیدی ندارم .

منطقی و معجزات روشن حضرت موسی علیه السلام چنانکه قرآن کریم می فرماید :

«فَلَمّا جاءَهُمْ بِایاتِنا اِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ : چون آیات ما را بر آنها آورد ، او را مسخره کردند و خندیدند» .(1)

این شیوه همه طاغوت ها و جاهلان متکبّر است که می خواهند بدین وسیله به دیگران بفهمانند که اصلاً دعوت آنها قابل بررسی ، مطالعه و جوابگویی نیست و ارزش یک برخورد جدّی را ندارد .(2)

در عصر حاضر نیز متکبّران و افراد خودخواه و فاسد ، چنین رفتارهایی را به صورت های متنوّع ، به زبان فیلم ، طنز و ... دارند و برای اینکه حرف باطل خود را به کرسی بنشانند و زیربار حرف حق نروند ، برای آنها هر قدر دلیل و برهان

ص:213

آورده شود باز ، با خنده تمسخرآمیز ، سعی می کنند دلایل طرف خود را نادیده بگیرند و بر باطل ، اصرار ورزند . قرآن کریم در این زمینه می فرماید :

«اِنَّ الَّذینَ اَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذینَ امَنُوا یَضْحَکُونَ : همانا (امروز) بدکاران بر اهل ایمان می خندند (و مسخره می کنند)» .(1)

بدکاران ، پیوسته به مؤمنان می خندند ؛ خنده ای که از روح طغیان ، کبر ، غرور و غفلت ناشی می شود . غافل از اینکه روزی می رسد مؤمنان به آنها بخندند ؛ چنانچه قرآن کریم می فرماید :

«فَالْیَوْمَ الَّذینَ امَنُوا مِنَ الْکُفّارِ یَضْحَکُونَ : پس امروز (که روز جزای نیک و بد است) اهل ایمان به کفار می خندند»(2)

ص:214

آری ، روز قیامت ، بازتابی از اعمال انسان در دنیاست و در آنجا باید عدالت الهی اجرا شود و عدالت ، ایجاب می کند که در آنجا مؤمنان پاکدل به کفار لجوج ، معاند و استهزاء کننده بخندند . و این خود نوعی عذاب دردناک برای مغروران متکبر است .

در بعضی از روایات از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است : «در روز قیامت ، دری از بهشت به روی کفّار گشوده می شود و آنها به گمان اینکه فرمان آزادی از دوزخ و ورود به بهشت به آنها داده شده است ، به سوی آن حرکت می کنند . هنگامی که به آن می رسند،ناگهان دربسته می شود و این کارچندبارتکرارمی گردد و مؤمنان که در بهشت نظاره گر آنند ، به آنها می خندند» .(1)

ص:215

عذاب خدا رهایی یابند بلکه برای آنها عذاب دردناکی خواهد بود» .(1)

از این آیه استفاده می شود که فرح و سرور در برابر کار نیکی که انسان توفیق انجام آن را یافته ، اگر به صورت معتدل باشد و مایه غرور و خودپسندی نگردد ، نکوهیده نیست .(2)

علی علیه السلام فرمود :

«لا تَفْرَحْ بِسَقْطَةِ غَیْرِک فَاِنَّکَ لا تَدْری ما یَحْدُثُ بِکَ الزَّمانُ : به لغزش دیگران خوشحال مشو ؛ زیرا تو نمی دانی که زمانه با تو چه خواهد کرد» .(1)

عصبانی شد و آن را کشت .(1)

بنی امیّه ، آل زیاد و آل مروان به جای اینکه اشکی برای شهادت آنها بریزند و ناراحت و متأثر باشند ، از این جنایت بزرگ تاریخ ، شادی کردند . در فرازی از زیارت عاشورا آمده است :

«وَ هذا یَومٌ فَرِحَتْ بِه آلُ زِیادٍ وَ آلُ مَرْوانَ» .

«روز عاشورا روزی است که آل زیاد و آل مروان شادی کردند و سوت و کف زدند و با شادی و سرور خود رضایت و ارتباط خود را با این فاجعه تاریخ به تماشا گذاشتند و لعن و نفرین ابدی را مستحقّ خود ساختند ، امروز هم اگر ظلمی در هر جای جهان صورت بگیرد و کسی به آن ظلم،خشنود و شادمان باشد، شریک ظالم خواهدبود.

باره می فرماید : «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ وَ کَرِهُوآا اَنْ یُجاهِدوُا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللّهِ ... : تخلّف جویان (از جنگ تبوک) از مخالفت با رسول خدا صلی الله علیه و آله خوشحال شدند و کراهت داشتند که با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کنند ...» .(1)

قرآن کریم در ادامه آیات قبل ، به آنها می فرماید: «فَلْیَضْحَکُوا قَلیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثیرا جَزآءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ : آنها باید کمتر بخندند و بسیار بگریند ، این جزای کارهایی است که انجام می دادند» .(2)

مال و ثروت است ، اگر در مسیر صحیح و درست استفاده شود و دارنده آن به دارایی خود مغرور نشود ، ارزش دارد . قرآن کریم درباره قارون می فرماید :

«اِنَّ قاروُنَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ وَاتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما اِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ اوُلِی الْقُوَّةِ ... : همانا قارون یکی از ثروتمندان قوم موسی بود که بر آنها طریق ظلم و طغیان پیش گرفت و ما آن قدر گنج و مال به او دادیم که بر دوش بردن کلیدهای آن گنج ها صاحبان قوت را خسته می کرد» .(1)

قارون ، به جای اینکه از این همه ثروت ، در مسیر صحیح استفاده کند ، مغرورانه می گفت : «این ثروت را به وسیله دانشی که نزد من است به دست آورده ام» . و مال و ثروت خود را به رخ مردم می کشید و خودنمایی می کرد تا اینکه قومش به او گفتند :

ص:223

«...لاتَفْرَحْ اِنَ اللّهَ لایُحِبُ الْفَرِحینَ...:این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد».(1)

قرآن کریم در آیه دیگر درباره افراد کم ظرفیت می فرماید :

«وَلَئِنْ اَذَقْنهُ نَعْمآءَ بَعْدَ ضَرّآءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنّیآ اِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ : و اگر آدمی را به نعمتی پس از محنتی رسانیم ، مغرور و غافل شود که دیگر روزگار زحمت و رنج من سر آمده ، سرگرم شادمانی و مفاخرت گردد» .(2)

ببرد ، خداوند او را ذلیل خواهد نمود» .(1)

می فرماید : «وَ اِذا اَرَدْنا اَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً اَمَرْنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیرا : و ما چون اهل دیاری را بخواهیم (به کیفر گناه) هلاک سازیم ، پیشوایان و متنعمان آن شهر را امر کنیم (به طاعت لیکن آنان) راه فسق و تبهکاری و ظلم در آن دیار پیش گیرند (و مردم به راه آنها می روند) آنگاه تنبیه و عقاب ما تحقق خواهد یافت ، آنگاه همه را (به جرم بدکاری) هلاک سازیم» (1)

در مورد دیگر در همین رابطه چنین تأکید می کند :

«وَ کَمْ اَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعیشَتَها فَتِلْکَ مَساکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ اِلاّ قَلیلاً وَ کُنّا نَحْنُ الْوارِثینَ : و چه بسیار شده ما اهل دیاری را که به هوسرانی و خوشگذرانی پرداختند ، هلاک کردیم ، این خانه های ویران آنان است

ص:227

که بعد از آنها جز عده قلیلی در آن دیار سکونت نیافت» .

و در سوره توبه ، در مورد درخواست صاحبان مکنت از سوی خدا مبنی بر اینکه آنها را از رفتن به جنگ معذور بدار ، چنین آمده است : «وَ اِذآا اُنْزِلَتْ سُورَةٌ اَنْ امِنُوا بِاللّهِ وَ جاهِدوُا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ اُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَکُنْ مَعَ الْقاعَدینَ : و هرگاه سوره ای نازل شد که امر به ایمان به خدا و جهاد با همراهی رسول در راه دین خدا کرد (ثروتمندان آن "منافقان" از حضور تو تقاضای معافی از جهاد کرده و گفتند ما را از معاف شدگان محسوب دار» (1)

در سوره فرقان می خوانیم وقتی خداوند معبودهای مشرکین را مورد بازخواست قرار می دهد و می فرماید : آیا شما آنها را گمراه کردید و یا آنکه آنها

ص:228

شخصا به چنین انحرافی دست زدند ؟ آنان در مقام پاسخ می گویند :

«... وَ لکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ اباءَهُمْ حَتّی نَسُوا الذِّکْرَ وَ کانُوا قَوْما بُورا : لکن تو این کافران و پدرانشان را متمتع به دنیا و نعمت های آن گردانیدی تا آنکه از فرط سرگرمی به دنیای پست فانی ، ذکر تو و قرآن عظیم تو را که سرمایه سعادت بود ، فراموش کردند و مردمی شقی و تبهکار روزگار بودند» (1)

چنانکه ملاحظه می فرمایید ، در تمامی این آیات ، عامل سقوط ، انحراف و گناه و از زیر بار تکلیف جهاد شانه خالی ، همان بهره مندی از رفاه مادی و سرگرم شدن به مظاهر زودگذر آن است .

آری ، این قانون خلقت است ، هر ملتی که به راحتی و عیش ، خوی کند ، باید

ص:229

ذلیل شود .(1)

و شادی در چهره اش نمایان بود ، هنگامی که از چیزی خوشحال می شد ، می فرمود : «اَلْحَمْدُلِلّهِ عَلی هذِهِ النِّعْمَةِ ؛ حمد و سپاس خدا را بر این نعمت» . و زمانی که غمگین می شد ، می فرمود : «اَلْحَمْدُلِلّهِ عَلی کُلَّ حالِ : حمد مخصوص خداوند است در هر حال» .(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روزهای عید ، غسل می کرد و بر خود عطر می زد و اگر یکی از اصحابش را غمگین می یافت ، با مزاحی او را شاد می ساخت ، او لباس مرتب و مناسب بر تن می کرد و خود را می آراست (2) و می فرمود :

«اِنَّ اللّهَ یَبْغُضُ الْوَسَخَ و الشَّعَثَ : خداوند کثیفی و ژولیدگی را

ص:231

مبغوض می دارد» .(1)

علی علیه السلام که از کودکی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همنشین بود ، بسان آن حضرت ، قلبی مهربان و چهره ای متبسم ، زبانی شیرین و اخلاقی خوش داشت . با اصحاب ، به نشست و برخواست صمیمانه می پرداخت و کسانی را که غصه دار و عبوس می دید ، شادمان می ساخت ، در برخورد با اصحاب ، اهل مزاح و شوخی بود .

حضرت فاطمه علیهاالسلام که زندگانی کوتاه او همراه با فراز و نشیب های فراوان و گاه حوادث تلخ بود ، در فرصت های مناسب ، برای زدودن غبار غم از چهره شوهر عزیزش لب به مزاح و شوخی می گشود و با شوخی ملیح و زیبا ، غنچه خنده بر لبان علی علیه السلام شکوفا می ساخت ، شادکامی و خوشحالی آن پاک بانو ، زمانی به

ص:232

اوج خود می رسید که خود را به دور از لغزش ها و عمل ناپسند می یافت .

حَدیثَهُ وَ اَدَّی الاَْمانَةَ وَ حَسُنَ خُلْقُهُ مَعَ النّاسِ قیلَ هذا شیعی فَیَسُرُّنی ذلِکَ ثُمَّ قالَ اتَّقُو اللّهَ وَ کُونُوا زَیْنا وَ لا تَکُونُوا شَیْنا جَرُّوا اِلَیْنا کُلَّ مَوَدَّةٍ : اگر کسی از شیعیان در دین خود ورع ورزد و راستگو و امانتدار باشد و با مردم نیکو رفتار کند می گویند او شیعه است و این مرا خوشحال می سازد سپس فرمود : تقوی پیشه کنید و مایه زینت ما باشید نه موجب ننگ ما ، دوستی ها را به سوی ما جلب کنید .(1)

محزون و ناراحت می شوند . ریشه این ، بحث از قرآن است که می فرماید :

«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ اِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ : بگو عمل کنید ، سپس خداوند و فرستاده او و مؤمنان ، اعمال شما را می بینند و به زودی به سوی کسی باز می گردید که پنهان و آشکاررامی داندوشمارابه آنچه عمل می کردید، خبرمی دهد».(1)

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود :

«تُعْرَضُ الاَْعْمالُ عَلی رَسُولِ اللّه اَعْمالُ الْعِبادِ کُلَّ صَباحٍ ، اَبْرارُها وَ فُجّارُها ، فَاحْذَرُوها وَ هُوَ قَولَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ "وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ" : تمام اعمال مردم هر روز صبح به پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه می شود ،

ص:235

اعمال نیکان و بدان ، بنابراین ، مراقب اعمالتان باشید و این مفهوم گفتار خداوند است که می فرماید : بگو عمل کنید ، پس خداوند و فرستاده او و مؤمنان ، اعمال شما را می بینند» .(1)

در حدیث دیگری از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمودند :

«اِنَ الاَْعْمالَ تُعْرَضُ عَلینَبِیّکُم کُلُ عَشَیَّةِ الْخَمیسِ فَلْیَسْتَحِ اَحَدُکُمْ اَنْ تُعْرَضَ عَلینَبیِّه الْعَمَلَ الْقَبیحَ: تمام اعمال شما برپیامبرتان هر عصر پنج شنبه عرضه می شود، بنابراین ، باید از اینکه عمل زشتی از شما بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه شود ، شرم کنید» .(2)

ص:236

در اینجا چند نمونه از روایاتی که خوشحالی و یا ناراحتی ائمه معصومین علیهم السلام را از اعمال امت بیان می کند ، نقل می کنیم :

1 «داوود رقّی» می گوید : بر امام صادق علیه السلام وارد شدم ، حضرت فرمود :

«یا داوُود ! اَعْمالُکُمْ عُرِضَتْ عَلی یَوْمَ الْخَمیس فَرَأَیْتُ لَکَ فیها شَیْئا فَرِحَنیوَذلِکَ صِلَتُکَ لاِِبْنِ عَمِّکَ:ای داوود!اعمال شمابرمن عرضه شد ودراعمال تو چیزی دیدم که مرا خوشحال کرد و آن صله و بخشش تو به پسرعمویت بود» .(1)

2 «سماعه» می گوید : از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : «چرا به پیامبر صلی الله علیه و آله بدی می کنید و او را ناراحت می نمایید» . مردی گفت : قربانت گردم ! چگونه ما به پیامبر صلی الله علیه و آله بدی می کنیم؟!

ص:237

حضرت فرمود : «آیا نمی دانید که اعمال شما بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه می شود ؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله را با گناهان خود ناراحت نکنید» .(1)

3 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : «فاطِمَةُ بَضعةٌ مِنّی یَسرُّنی مایَسرُها وَیُبْغُضنی ما یُبغِضُها (2): فاطمه علیهاالسلام پاره تن من است ، آنچه او را خوشحال کند ، مرا خوشحال می کند و آنچه او را به خشم می آورد ، ما را نیز به خشم می آورد» .(3)

ص:238

جمع بندی و نتیجه گیری

آدمی در پستی و بلندی دنیا ، هر روز تجاربی را می آموزد ، شاید مطلوب خود را آموخته باشد و یا بی راهه رفته باشد، آن هایی که به محبوب و مطلوب خود رسیده اند، آرامند . امّا آن هایی که راه را کج رفته اند ، دشمنی های زیادی مثل حسد ، بخل ، خوف ، حزن و ... در درون خودفراهم کرده اند . اگر دل را به هر تعلق دنیایی بسپریم ، در رنجیم ، چراکه روزی آن را از دست می دهیم ، اما اگر به هر تعلق دنیایی دل نسپریم و بدانیم برای آزمون و امتحان الهی ، هر روز مقداری از این دنیا در دست کسی است ، اگر به مقامی برسیم ، خوشحال نمی شویم و یا اگر چیزی از دستمان رفت نگران نیستیم . دنیا اگر از دست دادنی نبود ، به ما نمی رسید و چون به ما رسیده ، معلوم می شود که از دست ما هم می رود ، چه بهتر که ما هم اکنون به آن دل نبندیم و چه زیباست که دل را در گرو چیزی قرار دهیم که ماندنی و جاودانه

ص:239

است که همان ذکر و یاد خدای رحمان است و رحیم ، بخشنده و کریم .

امام صادق علیه السلام فرمودند : اِنَّ القَلْبَ یَتَلَجْلَجُ فِی الجَوْفِ یَطْلُبُ الحَقَّ ، فَاِذا اَصابَهُ اطمَأَنَّ وَقَرَّ : همانا دل در درون آدمی به دنبال حق می گردد و چون به آن رسید آرام و قرار گیرد .(1)

کسی که خواهان آرامش و آسایش در زندگی است ، پیوسته باید به یاد حق باشد و این یاد حق تنها عامل آرامش است و دیگر نه فقدان چیزی او را نگران می کند و نه برخورداری از متاعی او را به وجد می آورد و به راستی که دل فقط به یک چیز آرام می گیرد و آن یاد حق است و راز مطلب آن است که خداوند به ما از خود ما

ص:240

نزدیک تر است .

وَاعْلَمُوآا اَن َّاللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِه : بدانید که خدا میان آدمی و دلش حائل می گردد (1)

دل ها به دست اوست و مقلب القلوب و تسلی دهنده دل ها تنها خداست .

آنهایی که دل در گرو ایمان و اعتقاد به خدای سبحان و متجلی نمودن صفات الهی قرار داده اند ، سرانجامی نیکو و عاقبتی درخشان را برای خود می خرند و پاداش خویش را از خالق می گیرند .

لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً یَرْضَوْنَهُ ... : و خداوند آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد .(2)

ص:241

کسانی که ایمان را سرلوحه زندگی خویش قرار داده و در سایه آن ، آرامش خود را استمرارمی بخشند، بهشت رابرای خودتضمین می کنند وبه آنهااینگونه خطاب می شود :

اُدْخُلُوها بِسَلامٍ امِنینَ : با سلامت و ایمنی در بهشت داخل شوید .(1)

بهای بهشت را آنانی درک می کنند که لطافت اسلام را فهمیده اند و در پناه بیرق ایمان ، سرمه دعا را بر چشم های شب زنده دار خویش کشیده اند و دوشادوش همسری مهربان سال های سرد و گرم را با آسایش می گذرانند تا فرداهایی آرام را نظاره گر باشند .

شادابی ، نشاط ، شادی ویژگی مثبت هر انسانی است که به زندگی معنا بخشیده ، او را در فعالیت ها و نیل به موفقیت ها تقویت می کند .

ص:242

5 کفش مناسب بپوشید زیرا کفش مناسب موجب آرامش می شود .

6 از همان که هستید راضی باشید در نتیجه احساس آرامش بیشتری خواهید کرد .

7 به گذشته فکر نکنید زیرا گذشته دیگر وجود ندارد .

8 ریخت و پاش ها را مرتب کنید تا به آرامش برسید .

9 به خاطر آرامش خودتان هرچه زودتر از بدی های دیگران گذشت نمایید زیرا منتقل کردن احساس ناراحتی برای شخص فرستنده زیانبارتر است تا طرف مقابل .

10 در محل زندگی خود گل و گیاه نگه دارید تا اکسیژن بیشتری دریافت کنید و در نتیجه به آرامش بیشتری برسید .

11 از لباس های رنگ روشن و پارچه های الیاف طبیعی استفاده کنید .

12 بدوید که دویدن از بهترین راه های غلبه بر فشار روانی است .

13 زندگی را ساده بگیرید تا فشار روانی کمتری بر شما وارد شود .

ص:244

14 به هنگام عصبانیت حوله مرطوب و گرم روی صورت خود قرار دهید .

15 وانمود کنید که فرد آرامی هستید .

16 در استخر شنا یا در جایی پر آب مانند وان حمّام چند دقیقه شناور بمانید .

17 آنچه که باعث نگرانی شما می شوند روی دفتری یادداشت نموده و سپس یکی یکی احتمال وقوع آنها را بازنگری کنید آنگاه خواهید دید بسیاری از آنها تحقق نخواهد یافت .

18 لحظه های زیبای زندگیتان را بنویسید و سپس همه آنها را بیاد بیاورید .

19 گریه کردن ، هم اثرات احساسی دارد . و هم فیزیکی گهگاهی گریه کنید .

20 دعا کنید که از روش های رسیدن به آرامش است .

21 به دریا بروید زیرا آب دریا و صدای امواج آن موجب آرامش است .

22 قبل از طلوع آفتاب بیدار شوید و سحرخیز باشید .

ص:245

23 کارکردن فشار عصبی را کم می کند و به شما کمک می کند احساس خوبی داشته باشید.

24 آنقدر ورزش کنید تا عرق کنید و سپس بیست دقیقه به ورزش ادامه دهید .

25 برای اینکه زیربارقرض و فشارعصبی ناشی از آن نروید قبل ازخریدفکر کنید آن چیزی را که می خواهید بخرید آیاقدرت خریدش را دارید یا نه ، آنگاه خرید کنید.

26 اگر می خواهید به آرامش برسید بیشتر میوه و سبزیجات خام ، ماست ، شیر ، تخم مرغ و ... بخورید .

27 در مکان های مذهبی بنشینید ، زیرا فضاهای مذهبی همچون مساجد و زیارتگاه ها در شما احساس آرامش ایجاد می کند .(1)رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا

ص:246

11 تفسیر جوان ، محمد بیستونی ، انتشارات دارالکتب الاسلامیه ، چاپ دوم ، جلد 26 .

12 تفسیرنور،محسن قرائتی،انتشارات مرکزفرهنگی درس هایی ازقرآن، چاپ اول ، جلد 6 .

13 تفسیر نوین ، محمدتقی شریعتی ، انتشارات درخشان ، جلد 30 .

14 نهج البلاغه ، محمد دشتی ، انتشارات مشرقین ، چاپ ششم .

15 میزان الحکمه، محمد ری شهری، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، جلد 5 .

16 میزان الحکمه، محمد ری شهری، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، جلد10.

17 میزان الحکمه، محمد ری شهری، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، جلد13.

18 نصایح ، آیت اللّه مشکینی ، انتشارات الهادی ، چاپ هفدهم .

19 دنیاشناسی و دنیاگرایی ، آیت اللّه جوادی آملی ، انتشارات اسراء ، چاپ اول .

ص:248

20 سیره علمی و عملی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آیت اللّه جوادی آملی ، انتشارات اسراء .

21 دورنمایی از زندگانی موسی بن جعفر علیه السلام ، انتشارات نسل جوان .

22 جلوه های نیایش، موسوی کلانتری دامغانی، انتشارات پیام آزادی، چاپ اول.

23 پژوهشی پیرامون تدبردرقرآن،ولی اللّه نفی پورفر، انتشارات اسوه،چاپ دوم.

24 لطائف عرفانی برگرفته از آثار امام خمینی (ره) ، مجید زمانپور ، انتشارات پازینه ، چاپ اول .

25 حلیة المتقین، علامه مجلسی، انتشارات هجرت، چاپ پنجم.

26 صحیفه سجادیه ، انتشارات فقیه ، چاپ سوم .

27 مبارزه با افسردگی ، دکتر محمد خدایاری فرد ، دانشگاه تهران ، چاپ اول .

28 زبان روح ، شفای تن ، ولفگانگ وایکرت ، مترجم محمدطاهر طاهر .

ص:249

ص:250

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آرامش بیشتر، ایمان برتر••• 29

موهبت خدا بر مردم با ایمان••• 30

انفاق آرامش بخش است••• 34

آرامش شبانگاهی••• 37

برخی از عوامل آرامش ••• 44

نقش خواب در آرامش انسان••• 44

مسکن مایه آرامش••• 49

همسران یکدل آرامش بخش یکدیگرند••• 54

(251)

ص:252

فهرست مطالب

موضوع صفحه

دو وسیله مهم آرامش••• 57

آرامش بخش واقعی خداست••• 58

عوامل هشتگانه نگرانی و پریشانی••• 59

چگونه دل با یاد خدا آرام می گیرد••• 66

ذکر خدا چیست و چگونه است ؟••• 68

تأثیر توجه به خدا در قدرت روحی و آرامش••• 72

نگرانی و اضطراب محصول فراموشی خداست••• 76

(252)

ص:253

فهرست مطالب

موضوع صفحه

تعریف آرامش••• 78

عوامل اضطراب و افسردگی••• 79

عوامل نه گانه دلگرمی و آرامش••• 81

تجسمی از آرامش••• 86

اسلام ، پناهگاه امنیت و آرامش••• 90

دعا زمینه ساز آرامش••• 92

ارتباط نماز و آرامش••• 99

(253)

ص:254

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آرامش شبانه••• 107

همسر خوب نمادی از آرامش••• 128

آسایش حقیقی••• 134

نشاط چیست ؟••• 142

به سوی شادابی••• 143

دین و اصل شاد زیستن••• 145

(254)

ص:255

فهرست مطالب

موضوع صفحه

شادابی و گونه های آن••• 149

ایمان••• 149

طبیعت ••• 151

ورزش••• 152

شوخ طبعی••• 153

آراستگی ••• 156

گردش ••• 158

رفاقت ••• 160

ازدواج••• 162

(255)

ص:256

فهرست مطالب

موضوع صفحه

شادی توأم با تکبّر••• 164

شادی صاحبان زندگی مرفه••• 165

شادی توأم با غرور••• 167

شماتت نوعی شادی••• 169

چهره های شاد و شاداب در روز رستاخیز••• 170

انگور میوه ای نشاط آور••• 171

شادی و نشاط از دیدگاه نهج البلاغه••• 173

(256)

ص:257

فهرست مطالب

موضوع صفحه

پرهیز از شادمانی دنیا••• 174

ارزش شادابی در کار••• 175

عوامل شادمانی••• 175

جایگاه واقعی شادی ها در بیان قرآن ناطق علی بن ابیطالب علیه السلام ••• 176

نسبت شادی و دین••• 177

امام خمینی (ره) و تفریح••• 189

شادی در قرآن••• 190

(257)

ص:258

فهرست مطالب

موضوع صفحه

عناصر تعیین کننده شادی••• 194

معیارهای غم و شادی••• 198

عوامل چهارگانه شادی••• 200

اطاعت خداوند ••• 200

احیای ارزش ها ••• 202

احیای حق یا از بین رفتن باطل••• 204

تحول معنوی ••• 204

(258)

ص:259

فهرست مطالب

موضوع صفحه

شرایط و آداب سه گانه شادی••• 205

گناه و معصیت نباشد ••• 206

همراه با اذیّت و آزار نباشد ••• 207

میانه روی در غم و شادی••• 209

شادی های پسندیده••• 210

ملاقات با برادران دینی ••• 210

شنا ••• 211

ذکر و یاد خدا••• 211

(259)

ص:260

فهرست مطالب

موضوع صفحه

شادی های ناپسند نه گانه••• 212

1 شادی های تمسخرآمیز••• 212

2 شادی به زشتی ها••• 216

3 شادی به لغزش های دیگران••• 217

4 خنده های بی مورد••• 218

5 شادی به گناه••• 219

6 شادی با دروغ••• 220

(260)

ص:261

2

فهرست مطالب

موضوع صفحه

7 شادی بر مصیبت مظلومان••• 220

8 شادی بر مخالفت از فرمان های پیامبر صلی الله علیه و آله ••• 221

9 شادی مستانه به خاطر مال و ثروت••• 222

پیامدهای چهارگانه شادی های ناروا••• 224

1 جنگ و دعوا••• 225

2 ذلت و رسوایی••• 225

3 هلاکت و سقوط••• 226

4 عذاب الهی••• 230

(261)

ص:262

فهرست مطالب

موضوع صفحه

شادی و نشاط در سیره معصومان علیهم السلام ••• 230

نمونه هایی از شادی های اهل بیت علیهم السلام ••• 233

1 احیای مکتب اهل بیت علیهم السلام ••• 233

2 عرض اعمال و دیدن کارهای خوب شیعیان••• 234

جمع بندی و نتیجه گیری••• 239

3 شادی ائمه از شاد کردن مؤمنین••• 243

27 نکته برای آرامش و نشاط••• 243

(262)

(26

ص:263

ص:264